zondag 28 juni 2009

Amor i sakrifisio Guillermo Rosario

Amor i sakrifisio di Guillermo E. Rosario

Parti 1: deskripshon

Título: Amor i sakrifisio
outor: Guillermo E. Rosario
aña: 1974
imprimí: Impresos Comerciales Tels 45-51-28 y 41-46-57, Medellín, Colombia

Ta kuminsá na p.1 kaba na p.271

soft-cover

riba portada un pintura di Oscar Ravelo: kara di un muhé koló maron i di un hòmber koló blanku ku barba ku ta mira otro, i bruá den e mes un pintura un muhé (mesun?) ku arma di kandela humando den su man drechi i na un plan mas dilanti un hòmber koló maron ku (ta tira?) un kitara.

Motivashon

Mi a skohe e outor akí pasobra nunka mi no a lesa nada di dje ainda. Mi sa ku el a publiká basta título, poema di okashon, novela etc. Den biblioteka mi a haña dos título banda di esaki: M’a bolbe mi dushi i E angel pretu, publiká konsekutivamente na 1973 i 1974. M’a skohe pa kuminsá lesa amor i sakrifisio pa motibu di su título i portada. Mi a preferí e título aki, ta difísil pa bisa otro palabra.
Dikon mi no a lesa nada di e outor aki ainda? Informashon ku mi tin te awor aki ta hasi e outor aki no interesante, no literatura di arte, sino mas lektura, novela di tipo Bouquetreeks asina yamá literatura trivial.

Mirando e tres buki mi ta mira ku nan no tin informashon riba portada patras, nada di kontenido ni di outor, ni skirbí ni portrèt. Paden por mira ku e tipo di lèter ta ku ‘schreef’, (e ta parse Times Roman punto 10) ku masha hopi frase ta kaba ku mas ku 3, 4 i hasta 5 punto..... Tambe ta ripará ku ta kibra palabra den sílaba (afbreken), tin biaha ku un strepi kòrtiku primí, tin biaha korigí ku man, tin biaha ku un strepi largu, tin biaha ku dos strepi kòrtiku; den korto e lay out ta mustra eksagerá en bes di trankil i distinguí.
Den e buki no tin tabla di kontenido, pero por ripará ku tin diferente kapítulo i supkapítulo. Mi a purba traha un tabla (índise) pa mi mes:

Kapítulo Página
Sin number 1-9
I 10-15
II 16-17
III 18-?
? ?
VII 57-271

Esaki ta mustra muchu tiki kuido di e editor? Si ta’ tin?

Literatura sekundario

Kua literatura sekundario a forma mi konosementu previo?
Den 1) Autonoom, Nederlandstalige literatuur op de Antillen no tin nada (Rosario no a publiká nada na ulandes?).
Den 2) Met eigen stem, Herkenningspunten in de letterkunde van de Nederlandse Antillen en Aruba tin pará ku
Guillermo Rosario tabata miembro di komishon na 1960 ku7 a hasi proposishon pa ortografia ofisial di papiamentu. Outornan Heuvel i van Wel ta skirbi ku Rosario ta un outor no di nivel di literatura mundial, sino nan ta konsider’é importante si pa desaroyo di literatura lokal. Su novelanan realístiko i históriko i su poemanan na papiamentu ta masha konosí. Su obranan di teatro ta hala sala yen. Su promé novela ta publiká na 1943 (Un drama den hanch’i Punda). El a meresé premio literario na 1954 i 1976. Rosario mes a bisa ku su meta prinsipal ta alkansá igualdat di e rasanan. Konmoshon sosial i rasial den region Karibe ta temanan den su obra.
Den 3) Antilliaans proza, acht uittreksels van Antilliaanse prozawerken no tin nada.
Den 4) Beneden en boven de wind, Antilliaanse literatuur, Rutgers ta skirbi ku a komponé e storianan sin niun profundisashon sikológiko ni probabilidat, ku a hasi nan mas mihó lektura popular ku literatura serio. Meta no ta moralidat sino pa dibertí. Ta deskribí kos di Kòrsou mes. Ta fásil pa rekonosé ambiente. A deskribí norma i balor propio, problema di obreronan yòn, mayoria yu di un mayor so, ruman sin doló, paranda na Punda, etc. Ta trata di un kultura di bèrgwensa ekspresá den preokupashon pa huisio moral di otro hende.

Sinembargo e buki menshoná último aki ta di un fecha (1996) ku e no ta forma parti di mi kargo kultural di mi hubentut. Meskos ta konta pa Pa saka kara ku tin e kantidat mas grandi di informashon. E historia di literatura papiamentu i su antologia aki ta publiká na 1998, tempu mi a hasi 41 aña, ku ta mas o ménos binti aña despues di e edat ku mi a forma mi prehuisio pa mi lesamentu kaba.

E buki mes awor.

Mi ta bai skirbi un relato di lesamentu basta minusioso i ekstenso, pasobra esaki ta e promé buki ku mi ta lesa pa e ekspediente di lektura (leesdossier) akí.
E otro buki pa mi ekspediente di lektura mi ta bai deskribí mas na e manera pidí, esta denttro di mas o ménos tres página.

Parti 2: profundisashon

E promé frase ta:
Segun e hendenan di e lugá, Julien Jacques D’Eremy i su famia tabata ser konsiderá komo krioyo, komokiera ku nan a nase ei na Sirnam no obstante ku Julien mes tabata un mulato nasé for di un tata Franses i un mama mestisa di e lugá.
Te aki e promé frase. Mi ta saka afó ku lugá di aktuashon ta Sürnam i no Kòrsou ku mi a ferwagt i ku e personahenan prinsipal lo ta e mulato Julien Jacques D’Eremy i su famia. Un tiki mas aleu riba promé página ta haña sa ku tata di Julien a muri ora Julien tabatin dos aña, ke men esaki a krese komo yu di un mayor so. Tambe ku Julien tin tres nòmber Franses ku tur ta kuminsá ku J, sin bisa kua ta e di tres. Ta informá tokante su trabou: den minanan di oro e ta piki oro.

Promé ku mi sigui mi a lesa e último frase na página 271:
I Emil ta primi man di su esposa tiernamente......
Mi ta ferwagt un fin alegre. Pero mi ta regresá na kuminsamentu, Na página 3 ta introdusí miembro di famia:
• Terese e yu muhé mas chikí i su preferida
• su kasa Stefanie
• e di dos yu muhé Eugenie
• e di dos yu hòmber Hector Lucien George
• e yu hòmber mayó Karl Joseph Napoleon
• e yu muhé mas grandi Charlotte
• i e hóben franses di Cayene ku a puntra pa kasa ku n’e, André Honoré de Jeanduet

Papa Julien (ku di ripiente ta yama Juliene pa motibu di eror di imprenta) ta bisa André ku e ta bai kumpra tereno pa traha kas i awor e ta bisa algu ku mi no ta komprondé bon:
i na unda nos por move mas o menos despues di dos o tres biaha mas i ku mi kita for di mina.....
Kiko e ke men ku ‘biaha’? Mi ta spera di haña kontesta mas aworó den teksto.
Na p 7 tin informashon ku por yudami: André tabata trese Julien i Karl den su boto tur kuartal for di e mina. Mi no tin konosementu di trabou di man den mina di oro, pero for di e informashon aki mi por saka ku Julien no ta bin kas tur dia, sino solamente un bes den kada tres luna. Esaki ta kuadra ku e hecho ku el a hiba regalo pa tur su famia.

{eror di imprenta manera e . i , den e siguiente parti di frase: Eugenie ta bisa brasando su .., ruman kontentu. (p 8)}

[Resúmen di kapítulo ‘0’ sin number: Sera konosí ku famia D’Eremy i anunsio de boda]

impreshon te asina leu: Rosario ta un bon kontadó di kuenta, pero e kuenta mes no tin mas nivel ku ‘soapopera’.

p 10 Su siguiente mainta Papa Julien i Karl André ta bai ku boto atrobe.
Nan ta traha plan pa futuro.
p 13 Papa Julien: “No preokupá bo, mi yu, ta nos tur tin nos plan. Tan pronto mi logra traha mi pida bohío, ku nos tur por bai aden, mi ta kere sigur ku e loke mi ta bai hasi ta produsí sufisiente ku bo por sigi bo estudio, pues, no pone bo kara tan tristu tur kos lo bai bon.....”
p 14 ta bira kla ku PJ a logra optené un tereno serka District-Commissaris pa e por planta riba dje, bou di kondishonnan
p 15 pero manera e mes ta bisa: “No duna e yu nòmber promé ku e nase... komt tijd, komt raad.”

Kapítulo II p16 17 so (tussenopname, lista di inversashon ? inventarisashon ?
p 16 A bula poko (5?) aña. Julien tin su finka rondoná pa un hòfi ku hopi pal’i fruta. Negoshi ta florea. Charlotte a kasa i ta biba na Saint Laurent. Paul (ken ta Paul?) a bai Aruba pa traha.
Na ‘kas’ ta biba
• Julien ku mama Stefanie
• Eugenie
• Terese

Lucien George ta bai skol na kapital, ma e ta skit hopi.

Kapítulo III p 18 - ?
Ta na e página aki numa mi ta haña sa e nòmber kompletu: Julien Julius Jaques D’Eremy. Anke na p 1 outor ta bisa (sin menshoná) ku e tin tres nòmber franses ku tur ta kuminsá ku J.
notisia: Pretendiente (prometido) di Eugenie ta un Cornelis Brouwer, su tata tin plantashi na mas di 20 km for di e hasienda di Julien.
p 19 “Lucien George a bai riba seru ku su kitara, manera kustumber....” aki mi tin ku interpretá ku e no ta bai skol na kapital mas i e ta biba na kas?

Terese tin 13 aña. Outor ta deskribié:
...su kurpa chikitu tabata bon proporshoná. Su koló tabata muchu mas kla ku di e otro rumannan; ku su kabei lisu i largu, e tabata e tipo indian, (...) El a Sali asina pa banda di su mama (...) Ta manera ku e hoben tabata sa loke tabata pasa den pensamentu di su tata, e ta pasa man den su kabei i ta pusha su pechunan chikitu i firme dilanti, mientras e ta debolbé mirada di su tata ku un sonrisa......”

Mi ta sinti algu erótiko den e deskripshon aki. Mi ta haña e mucha muchu yòn pa outor deskribié asina.
otro deskripshon di un hende muhé:
p 24 Eugenie tambe a krese i awor tabata un muhé kasi kompletu. (...) su semblante tabata inspirá simpatia i su kurpa bon formá tabata hala atenshon un bes. Su taye esbelta tabata move ku un indiskutibel arogansia, i no por ser ninga ku e tabata un bunita ehemplar di muhé.

p 25 notisia den korant: Mas o ménos 15 presu a hui for di Cayene (outor ta uza presu i prezunan dor di otro) Den e diskushon ku ta surgi Eugenie ta reakshoná ku e si ke topa ku nan, mashá entusiasmá mes i kompletamente otro ku e otronan.

Despues numa ta deskribi Cornelis Brouwer (p 27): 23 aña – kolo pretu.

p 29 Mama ta remarká ku Lucien George ta lat pa sena i ya ta tres dia ku e ta hasi e grasia aki siendo ku nunka promé esaki tabata un kustumber.

p 35 Ora Cor i Eugenie ta keiru nan so ora di anochi i Cor ta puntra pa nan kasa Eugenie ta kontestá ku Cor no mester kuminsá ku e kos ei atrobe. p 39 Nan ta frei.
p 40 Na posada di un Javanes ta bai bebe algu. Cor ta bira yalus pasobra Eugenie ta papia ku un otro yònkuman.
p 45, 46 Den sjèrs di Cor nan ta pleta formal, benta mal palabra pa otro. Eugenie: “Mi ta odia bo, neger miserabel, mi ta preferá di kana mil aña i no bai un minit mas ku bo,” i e ta bula kai for di e sjèrs.
Wer ta hunga su parti den esaki: Werlek ta kòrta i dònder ta zona masha serka mes. Cor no por dominá e kabai ku a deskabeyá i tabata kore pa loko. Masha mal tempu, pèrdè kaminda, ondulashon.
p 51 Eugenie a kuminsá sinti algu di remordimentu i di arepentimentu pero su orguyo di muhé tabata kita esei tambe for di dje.
awa tabata kai ?kortante
ya ku ?salvo ora ku un werlek kòrta

p 52 ora el a yega den e tera mas ?yanu
el a yega na un ?chosa i ei un hende ta dal e i el a pèrdè konosementu.

Kapítulo VII p 57
Ta Emil Jean de la Coste, un hòmber koló blanku ku ta papia franses, un presu fugitivo
?digerí e palabranan (verteert woorden)
p 60 E man tabata friw i e ?rose ku su kabes tabata manera un kalmante pa e mucha muhé.
p 64 Un kolebra venenoso a pika Emil. Awor esaki a pèrdè konosementu. Eugenie ta chupa e venenu for di e brasa, buska yerba p’e i ta resa pa lag’é na bida.
p 67 Den su estado for di konosementu Emil ta papia bisa frasenan largu, kon e ta inosente di e straf ku el a haña. Tambe e ta duna henter un relato kon el a ‘topa’ Eugenie.

p 71 nos ta ?kitu (quitte?)

p 75 aparentemente Lucien George ta esun ku ta yuda Emil ku kos di kas.

p 77 konstrukshon: e loke e tabata sinti den su kurason awor, hamás promé el a sinti pa hòmber algun. (dikon no: hamas promé e no a sinti)
? eskasamente nan a kita for di otro
el a ?disistí di esei

p 84 konstrukshon: e aventuranan ku el a tuma parti aden for di e momentu ku el a kita for di Cornelis Brouwer (refleksivo: sustantivo +ku + aden)

p 87 e héroe ku lo a salba e ?donseja, i kisas haña un bon oportunidat pa sasia e anhelo.

p 93 su bos ta zona ?lastimosamente

p 101 ku por proba mi ?koartada ku mi no tabata na e sitio di e krímen

p 103 Emil ta konta kiko el a pasa aden ku Antoinette

p. 109 Antoinette ta infiel ku Astor. Lucien George i Eugenie ta prepará partida di Emil.
p.114 Aviso di e outor sabetodo (alwetend): Pero su (= di Das Ray) binimentu a resultá den un serie di akontesimentu ku a kambia bida di Eugenie i henter su famia...
(Por ta Terese ta e menasa?)
p.115 ...Ningun di e dos personanan mayó a mira e ekspreshon ku a bini riba kara di Terese ni e rayo di odio ku a bini den su wowonan, ku kwa e tabata fiha Eugenie...

p. 116 Eugenie ta mira Das Ray i Terese (ku tin 13 aña!) ta frei.

p. 123 Rekompensa di Ray pa yuda Eugenie ta sèks kuné.

p. 127 Mama ta tende den pleitamentu di Terese ku Eugenie, Terese ta bisa ku Eugenie ta bai ku pasport i e ta haña un desmayo (flauwte)... No, mas bien ta atake di kurason.

p. 129 E ta bisa entre soyoso

p 137 Lucien George ta bringa ku Das Ray i pa mala suerte esaki ta kai den su propio kuchu (i e ta muri).

p. 138 Outor sabetodo (Alwetende verteller) Loke ta konserní na Lucien George, esaki no a Sali muchu malu for di e asuntu inmediatamente, anke destinu a reservá tur e konsekuensianan mas grave pa despues...

p 139 E kuater fugitivo ta bai ku i den boto di defunto Das Ray.

p. 142 presidarionan (dwangarbeiders=presidiarionan)

p. 143 Eugenie ta embarasá.

Awor mi ta bai lesa 50 página sin hasi anotashon mesora, pa mi trein mi memoria i purba hasi un bon resúmen despues di e 50 páginanan.

(ata e resúmen aki)
Terese ta menasá di usa e sekretu kontra Lucien George. Tata ta bebe mas i mas. Mama ta muri. Eugenie ta risibí karta di invitashon di Emil i e ta bai Fransia.
Lucien Geroge ta tende ruman di Das Ray, Ali ta konta ku tin interes pa e tereno di papa Julien, pa motibu di posibel presensia di materia krudo den tera. Awor LG ta komprondé e aktuashon straño di Terese i papa ya ku nan a bai stat pa hasi nogoshi sin bisa LG nada di esaki.
LG ta bai na e chosa skondí unda e ta topa 3 fugitivo. Ta esnan ku a hòrta e boto di Das Ray. Aparentemente nan no a logra di sali bai for di Sürnam. Nan konosé Emil i nan a disidí di skonde den e mesun chosa. Nan nòmber ta Jacques, Pierre, Robèrt (i ??).
Nan ta duna henter un relato kompliká (ku pa mi ta stroba e liña di e kuenta) ku mi no por resumí, asina kompliká e ta.
(te aki e resúmen)

Mirando bèk riba e tarea aki ku mi a duna mi mes, mi ta evaluá ku tin 2 kos + i 2 kos -.

+ sigui lesa sin interupshon pa skirbi
+ trein mi forsa pa memorisá
- no nota e palabranan deskonosí ta kita mi for di ekspandé mi vokabulario
- - no para ketu na e relato kompliká ku e fugitivonan ta duna, ku resultado ku awor mi no sa mes ta kuantu nan ta.

Awor atrobe mi ta bai nota mesora ku mi lesa.

p. 192 LG a primintí Robèrt pa yud’é sali fo’i Sürnam.

p. 193 Ahan, awor mi ta haña konfirmá ku ta tres amigunan nobo. (Pues no 4.)

p. 194/198 JG (skondí) ta tende kombersashon di Terese i un hóben Ingles, Charlie. Nan ta hasi amor. Nan tin un sekretu: Papa lo risibí 50 mil florin ora e firma un papel, ounke. no a haña zeta (petroli) riba e tereno ainda. Ademas e lo haña un porsentahe tan pronto ku e lugá kuminsá produsí. P’esei ta bai bora banda di e chosa.

p. 200 Papa J ta sufri di reumatismo na un brasa i p’esaki Terese ta firma tur papel.

p. 201 Ali Ray ta ofresé 100 mil florin pa e derechonan di e kunuku.

p. 203 JG ta proponé su tres amigunan pa nan hasi komo si fuera nan ta ingeniero i bin hasi investigashon.

p. 204/211 Jacques su profeshon ta ingeniero ku hopi eksperensia di hasi perforashon di prueba. Papa Julien i Jacques ta bai Moengoe, mina di bouksit, pa buska instrumènt i mashin.

p.212 Pa kasualidat (?) tin mester di Ingeniero na e mina. Jacques ta tuma e puesta inesperá en kambio pa e aparatonan.

p. 221 Awor Robèrt i Terese ta sunchi otro (hopi freimentu den enovela aki: Terese ku varios hòmber i Eugenie tambe).
Botániko Pierre ta krese mariwana i koka (papaver no ta logra) i orkidia.

p. 224 ...pero si enkaso ku berdat el (Robèrt) a bira steril, anto e no tabata mira e nesesidat pa buska libertat. (Ami no ta mira esaki komo argumento bálido, sino un ‘drogreden’.)
no sea nesio (domkop)

p. 226 Ai, kuantu e (Terese tabata odia su dos rumannan pa e dos frakasonan aki.
= Eugenie a tah’é di frei Cornelis Brouwer
= Luc.G. a tah’é di frei Ras Day
E tabata odia nan ku tur loke e tabatin den dje i el a hura ku nan lo pag’é di un manera o otro.

p. 227 Tambe tin dos operadónan di mashin. Un di nan yama Klank, un hóben fuerte i anke di rasa pretu e no tabatin mal aparensia.

p. 228 Robèrt a kuminsá traha ku masha ahinko (inzet).
Doblegá (?)
Ounke no teniendo muchu eksperensia pa su korto edat tòg e tabata laga si instinkto gui’é.

p. 230 el a mira Papa Julien tuma un faha di plaka na papel serka e hòmber.

p. 231 Ya ku b’a trese e kuminda, laga mi gast’e unbes...

p. 234 Pierre su bos tabata kolmá (stampvol) di emoshon.

p. 235 Despreokupá bo (= no preokupá bo)

p. 236 Nan lo pone tur klase di traba (obstakels) den su kaminda. Nan a kalumin’é (kalumniá=lasteren) serka e guardianan

p. 239 e hòmber tabata kompletamente esklavisá na bibida.

p. 242 Papa Julien a tuma e glas i den un solo trago el a likid’é.

p.245 e tabata den un estado di embriagues (??) pió ku nan a mir’é nunka promé.
Nan a haña zeta!

p. 247 pero gobiernu ta tuma e tereno bèk, nunka nan no a bendé ku P.J.

p.249 LG a hasi un kas di pleizi di e hasienda, unda ta huma pita, ta sneif kokaina i unda prostituta ta traha.

p. 250 Pierre a muri manera semper el a deseá, sin duna ningun hende molèster.

p. 252 Terese tabata eskivá (vermijden) mirada di PJ.

p.253 PJ ta deskrubrí ku Terese ta esklavisá na droga i ta prostituá

p. 254 PJ ta kima e matanan di marihuana.
PJ ta bisa Julien Goerge ku esaki no ta sirbi pa nada mas sino pa trese desgrasia na su lugá. “Promé bo a destruí bida di bo mama, despues bo a strobami den mi trabow i awor bo ta distruiendo bida di bo ruman muhé.”

p. 255 Hendenan drogá ta sende e pipa na unda gasolin ta yega for di tera na kandela. Tin tres morto den e eksploshon. Ora polis ta yega nan ta mira PJ (ainda) ku e bleki di gasolin den su man i nan ta gar’é bai kuné.

p. 256 Klank (e frei di Terese tambe ta un di e tres mortonan.

p. 258 L George no ke biba den kas di PJ mas, sino den chosa. Ora e ta drenta kas pa buska su kitara e ta mira Terese ku un frei nobo, un polis ku tin ku vigilá e pos di petroli.

p. 259 Terese ta konta e polis bèrdat di kon LG a mata Das Ray. E polis ta menasá LG ku su rebòlbu. Pero LG ta tuma destino den su man i komo defensa ta tira e polis promé ku esaki por tira LG.

p. 260 Terese ta tira LG mata. (Wak e portada di e novela akí.) E ta entregá su mes na outoridat. Nan a apsolbé PJ di tur kastigu
p. 261 i nan a kondená Terese pa 15 aña será, pero nan ta hib’é asilo di lokonan.
Flashback di PJ di tempu Terese tabata chikí.

p. 263 Papa Julien ta kuminsá huma sigaria i mariwana, kaba tur sigaria ku e por haña den kamber di Terese.
E ta halusiná.

p. 265 Emil i Eugenie a yega nèt na tempu pa evitá ku PJ ta kai den pos.

p. 267 Eugenie den flashback ta rebibá momentu ku el a lesa telegram ku anunsio di morto si Lucien George.

p. 271 (último página) Awor aki numa mi ta haña sa kiko outor ker a bisa ku su t’tulo: Ta amor di Lucien George i su sentido di sakrifisio.

E novela ta kaba asina.


Parti 3. balorisashon:

Mi tin eful ku e outor por a sigui konta mas largu. E título no a sali pa mi. Tambe mi ta haña ku e dos fenómeno, amor i sakrifisio, no ta straño pa otro, nan no ta ekskluí otro. Amor ta enserá sakrifisio. Anto ken tabata e persona prinsipal? Den kuminsamentu Papa Julien ta haña mayoria di atenshon, despues Eugenie, despues ...? Mi no sa.

Rosario gusta konta kuenta pero e mester di un editor pa duna krítika konstruktivo riba e manuskrito.
Pa mi e novela akí no tin nivel haltu di literatura. Si tin nivel di kuenta. I mi a lesa hopi palabra nobo! E ekstenshon di mi vokabulario ta un di e motibunan importante pa kiko mi ta lesa buki na papiamentu.

(kaba anotá 23 di òktober 2004)
Outo evaluashon: Si mi keda traha asina pa mi leesdossier (ekspediente di lektura) e ta bira muchu diki i muchu trabou pa mi i pa e dosente (pa lesa). For di awor mi tin ku mantené mi na e kantidat di página stipulá, mas o ménos 3 página pa kada buki lesá.
Pero komo e leesdossier ta un dokumento di mi lesamentu mi ta laga esaki asina.

Geen opmerkingen:

Een reactie posten