woensdag 30 september 2009

E biahenan di Miguel Vicente Pata Kayente (Orlando Araujo)

A Deskripshon

Título: E biahenan di Miguel Vicente Pata Kayente
Outor Orlando Araujo
Original na papiamentu no
Traduktor Rose Marie Méndez-van der Meulen
Género prosa, buki pa mucha
Aña di publikashon 2004
Editorial FPI (Fundashon pa Planifikashon di Idioma)
Edishon promé; na enkargo di Ini Statia den kuadro di Proyekto Tradukshon Literario
ISBN 99904-2-060-9
Kantidat di página 92
Ilustrashon? si
Ilustradó: Meylin Saldivia
Portada dilanti Título, nòmber di outor, ilustradó i editorial, un pintura (for di den e buki, p. 42-43, pero reflehá i yená ku koló pa Ariadne Faries) di Miguel Vicente ku ta tene e master di un barku ku tur dos brasa, e ta para riba un pia ku sapatu, e otro pia ta pia abou, hisá den laria pa tene balansa, el a primi sera su dos wowo
Portada patras E pintura ta sigui, resúmen di e kontenido di e buki
Kantidat di kapítulo 6
Índise no

Biografia kòrtiku di e outor:
Orlando Araujo (1927-1987) tabata un eskritor i ekonomista venezolano ku a destaká komo naradó, poeta, ensayista, krítiko literario i periodista. Na 1975 el a risibí e Prmio Nashonal di Literatura.

Bibliografia di e outor:
Los viajes de Miguel Vicente Pata Caliente (1977), El niño que llegó hasta el sol (1979), Cartas a Sebastián para que no me olvide (1988) i El niño y el caballo (1988).

B Profundisashon

Motibu di eskoho
Un buki di e pakete di alumno di MIL, un buki na papiamentu di FPI.

Espektativa
Mucha i kolega ta bisa e ta basta laf, pero konosiendo FPI e mester tin diferente la.

Promé frase
Esaki ta historia di Miguel Vicente, un chabalitu limpiadó di sapatu, ku tabata gusta kana keiru i kòmbersá ku tur hende.

Último frase
E gritu tabata asina largu, ku el a subi seru, traspasá nubia, krusa laman i yega te na e reino serka di e palu solitario.

Tema
Ni maske kon pober bo ta, bo por alkansá soñonan realístiko ora bo por konta riba i konfia forsanan di naturalesa, manera riu i kabai.

Personahenan
Miguel Vicente, un chabalitu limpiadó di sapatu ku no ta bai skol. Den su bario nan tabata yam’é Pata Kayente. E tabata biba riba un seritu yen di kasita, banda di Caracas. Ora e no tabata lombra bota, e tabata flùit, dibertí, batiendo riba su kaha komosifuera ta riba un tambú e tabata bati. ‘Miguel Vicente Pata Kayente, bati bo kaha i yama kliente.’ Semper e tabata mustra kontentu. E tin wowo bibitu i un kara chikitu, brùin i djispou. [Masha tempu su tata a bai for di kas... E tabata kòrda solamente ku un atardi su mama a bis’é ku un señor ku tabat’ei, tabata su tata i nada mas, Miguel a lubid’é i e no tabata sinti su falta (p 13).] E no sa lesa. ‘E tabatin dos gran amigu, dos amigu ku ningun hende na mundu no tabatin: un biehita ku tabata papia ku riu i ku tabata sa tur loke riu sa. Anto un kabai pretu ku rabu blanku, asina grandi i fuerte, ku si e lanta para riba su patanan di patras, e por a dal su kabes kontra shelu mes i bini abou bèk ku un strea pegá na su frenta pretu’ (p. 84). E por tin un 8 aña asina di edat, sigun mi.

E señor di Kongreso asina gordo i asina sabí, ku a yega di papia kuné di ‘sparmentu’ (p. 18).

Su mama (sin nòmber). ‘Miguel no tabata spera ku ningun hende lo a yud’é pa e hasi loke mas e tabata deseá den su bida. Niun hende, ni sikiera su mama ku tabata biba den e kasita ayá, malu manera su kurpa tabata i kehando di su mala suerte i di e miseria ku nan tabata biba aden (p. 13). Ora mama ta deskubrí e bleki ku e sèn di spar: ‘Tata dushi, tabata algu teribel! Ora Miguel a bolbe kas anochi, el a haña su mama mashá rabiá mes, asina rabiá ku el a gara su man i dun’é un halá di sota ku un faha bieu. Despues el a grita yora bisa ku su yu ta gañ’é, ku e ta un malagradesido, ku e mes tabata hasi asina tantu sakrifisio i sufri, pa e tabatin un yu ku no ta stim’é (p. 17).
Un dia su mama a bira mas malu ku kustumber. El a keda na kama i e no tabata kome ni esun tiki ku el a kustumbrá di kome. Bisiña a hib’é hospital (p 25). Despues di esaki nos no ta lesa nada mas di dje.

Su ruman biahero (sin nòmber), ku tabata biaha semper den seru, sabana i siudat. Ora nan mama a bai hospital, el a bai sòru pa Miguel. Asina a sosodé ku Miguel a kuminsá biaha (p.25).

Un pober buraché kurpa chikí (p 8) ku tabata kere ku pa motibu di su bisio Dios a manda Miguel Vicente pa kastig’é (p. 12)

E señor ku a dun’é un buki E biahenan di Marco Polo, e eksploradó famoso di Venezia, ku tabata biba di 1254 te 1324 ku a ‘deskubrí’ China.

E riu(nan) ta papi hopi ku Miguel. Miguel tin e abilidat di por tende riu papia. (kapítulo 2)

Kapitan di e barku ‘El Siete Mares’ ta konta Miguel istoria di un gran pirata ku tabata namorá di un reina.

Doño di e penshon di pueblo den Andes unda Miguel ta hospedá. E doño akí ta un muhé flaku ku un frèt masha grandi mes.

Cometa, un kabai masha grandi, pretu ku rabu blanku, di señor Hues. E hues so por a subi Cometa. E ta kere, pero Pata kayente tambe por (p 89). Ora Cometa ku Miguel a bai kore henter un anochi i nan a regresá e hues a pone òrdu ku Miguel Vicente mester bai leu ku su ruman hòmber.

E maestra di un skol serka di e penshon ku por papia ku kabai. E maestra sa Miguel su nòmber pasobra e kabai a tende esaki di e riu ku a tende esaki di Miguel mes. Miguel ta sera amistat ku e biehita.

Desaroyo di karakter
No ta aplikabel pa e kuenta akí.

Tempu
1) E kuenta ta tuma lugá den tempu moderno, di awendia, por ta den añanan setenta, por ta den e aña akí.
2) E ta dura algun luna.
3) Mi a les’é den un fin di siman i a tuma mi un dos anochi asina mas pa hasi anotashon.

Lugá
Caracas i besindario, laman entre La Guaira i Margarita, e riu Orinoco i un pueblo chikitu den Andes.

Konflikto
Miguel no tin moda pa kumpli ku su deseo.

Solushon
Ora su mama a drenta hospital, Miguel a bai kompañá su ruman hòmber na (riba?) su biahe di trabou. Ku forsa di su imaginashon i den realidat e ta biaha hopi, prinsipalmente riba riu.

Estilo
Poétiko filosófiko: Un poeta ta un mucha grandi ku ta deskubrí mundu i un riu ta un deskubrimentu di awa, ku poeta ta gusta mashá. ... riu ta maestro di biahe i sanger noble di e benanan di Dios, ku ta alimentá laman i nubia (p. 58). E outor ta kompará riu ku kabai: Un gran kabai, yu di e serunan, tabata kore bai laman di dia i anochi, anochi i di dia. Un gran kabai pretu den anochi (p 63).

Perspektiva di kontamentu
Na kuminsamentu ta parse e perspektiva di terser persona singular ‘E’, pero despues ta resultá e perspektiva di e outor ku sa tur kos.

Resúmen di kontenido
Kapítulo 1 Miguel Vicente Pata Kayente: nos ta será konosí ku e personahe prinsipal.
Kapítulo 2 E biahe maravioso: Den su soño Miguel ta biahe wantá na un tronkon riba lomba di un riu. E riu ta papia kuné: ‘Amigitu, si bo no ta kere den mi, lo bo no por biaha ku mi. Bo ke konosé mundu, pero ei mes bo tin miedudi kompañá mi. Si bo ke konosé loke hende por mira for di un karetera, bai numa, pero bo ta pèrdè un biahe maravioso.’ (p 33)
Kapítulo 3 Miguel Vicente i laman: Riba e barkitu ‘El Siete Mares’ entre La Guaira i Isla di MArgarita. ‘Esta un personita felis un barku ta! Esta liber i fuerte bo a sinti bo pará na su balustrada!’ (p 46)
Kapítulo 4 Pata Kayente ta deskubrí Orinoco: ‘Riu ta kaminda ku ta kana. Riu ta maestro di biahe i sanger noble di e benanan di Dios, ku ta alimentá laman i nubia.’(p 58). Tambe ta kompará riu ku un gran kabai, yu di e serunan ku ta kore bai laman di dia i anochi, anochi i di dia (p 63).
Kapítulo 5 Na kaminda pa El Dorado: Kapitan di e barku ‘El Siete Mares’ ta konta di pirata oropeo ku tabata bai buska oro den e tempu di kolonisashon.
Kapítulo 6 Kon Pata Kayente a siña lesa sintá riba e kabai di Marco Polo: Aki Miguel ta sera konosí ku su dos gran amigunan. Ounke Cometa no ta e kabai di Marco Polo, Miguel ta disidí ku Cometa ‘a nase den e reino di e palu solitario. T’abo tabata e kabai di Marco Polo i awor bo ta di mi.’

Aplikabilidat pa enseñansa
Hopi mucha ta haña e buki akí laf, pero si dosente por mustra riba e poesia i filosofia di bida den dje, e poder di imaginashon positivo, e poder di opservá forsa di naturalesa, di riu, i kon esaki por lanta amor pa founa i flora i bida i balor propio, e chèns ta grandi ku alumno lo apresiá e buki presioso akí.
 Laga nan buska tur riu menshoná na p 58 pa konta algu di nan.
 Laga nan pinta un esena di e buki.
 Por diskutí tokante forsa di soño; soño realístiko i irealístiko.
 Por papia tokante pobresa (di plaka) i realisashon di deseo di bida.
 Por splika metáfora i traha na un proyekto di poesia.
 Laga nan prepará i presentá algu tokante Marco Polo

Remarke òf pregunta
Kiko a pasa ku su mama?

C Balorisashon
Un buki presioso ku ta siña norma i balor kreativo di bida, un buki alabes spiritual i realístiko. Bon pa mucha ku ta gusta soña, alumno poétika i mucha materialista.

Catalino Bocachica (Luis Darío Bernal Pnilla)

A Deskripshon

Título: Catalino Bocachica
Outor Luis Darío Bernal Pinilla
Original na papiamentu nò
Traduktor Mariselle Bermúdez, Fundashon Planifikashon di Idioma
Título original Catalino Bocachica (spañó)
Género prosa, literatura hubenil
Aña di publikashon 2004
Editorial Fundashon pa Planifikashon di Idioma
Edishon promé
ISBN 99904-2-061-0
Kantidat di página 58
Ilustrashon? si
Ilustradó: Carlos Alfonso Bernal Pinilla (famia di outor?)
Portada dilanti nòmber di outor, ilustradó ku editorial i título ku ilustrashon di mucha hòmber (personahe prinsipal) na kosta. Ademas ta mira shelu ku nubia, laman, santu di laman, palu di koko i parti di un fòrti.
Portada patras algun frase tokante outor i premio literario ku el a risibí.
Kantidat di kapítulo 12
Índise no tin

Biografia kòrtiku di e outor:
Luis Darío Bernal Pinilla (Colombia) ta abogado, eskritor, poeta i krítiko. E tin un postgrado den siensia polítiko, ekonomia i relashon internashonal. E ta promotor internashonal di lektura i asesor editorial riba tereno di diseño i elaborashon di teksto eskolar pa lenga i literatura. El a risibí premio nashonal i internashonal pa su obra, entre otro pa novela, kuenta, poesia i ensayo.
[fuente: e buki mes]

Bibliografia kòrtiku di e outor:
Na 1979 el a risibí ‘Premio Nacional de Novela Infantil’ pa Catalino Bocachica. Na 1999 su novela Fortunato a risibí un Menshon di Honor’ pa e ‘Premio Nacional de Literatura Infantil Colcultura’.
[fuente: e buki mes]

B Profundisashon

Motibu di eskoho
Esaki ta un di e kuater bukinan ku Fundashon pa Planifikashon di Idioma (FPI) a saka den e kolekshon ku alumno di 1ste ku 2de di MIL tin den nan boekenpakket. Esaki ta obligatorio pa nan lesa.

Espektativa
Mi a tende ku e no ta apelá na nos muchanan, pasobra 1) e ta infantil, pa mucha di skol básiko i 2) e ta di un pais straño, e mucha no por identifiká ku kontenido ni deskripshon di paisahe òf situashon. Ora mi ta mira e ilustrashonnan mi ta inkliná pa sigui e promé argumentashon.

Promé frase
Ku wowo lombrante manera dos gota di stabachi i un dushi sonrisa koroná pa un kareda di djente blanku blanku, Catalino tabata kore pa yega na e kioskonan trahá di ramakoko yen yen di turista tur na piká di sangura.

Último frase
Su amigunan a bula riba dje, his’é na su pianan i forma un pirámide formidabel di mucha chikitu miéntras Bayena a subi rin, sakudiendo na laira e faha plateá di kampeon: E KAMPEON DI BOCACHICA.

Tema
Por realisá soño ora bo ta perseverá, ku esfuerso i kurashi.

Personahenan
Personahenan prinsipal
Catalino, nasí na Bocachica, di diesdos aña, kisas diestres, kabei tur na krùl. El a pèrdè su mama algun aña pasá (p 11) ora poko hòmber a sekuestrá su mama. Na página 54 nan ta yam’é Catalino Bocachica, ya ku el a meresé nòmber di e lugá na kosta ei komo ‘fam’.
Tio Pepillo, inspektor di Turismo na Bocachica, (p 13) a hisa Catalino for di playa e anochi ku su mama a disparsé. (p 18). A yega di purba su suerte komo bòksdó, te asta nan a yam’é Pepillo Bocachica (p 25) pero enbano. E tin un wowo di glas (p 26)
Bayena, un fabrikante di bòksdó, ora su wowo kai riba un mucha, e tabata push’é dilanti i hasié kampeon. Ta di esei e tabata biba.(p 51). E tabata di Cartagena, masha gordo mes, manera tres hòmber mará na un faha plateá (p 29), semper bistí na blanku, ku un dashi masha hanchu ku flor di tur koló, ku e tabata kita únikamente ora solo disidí di kima ku tur su furia riba Bocachica. E tabatin un bigoti pretu grandi ku tabata tapa mitar di su kara.Su brel di glas skur tabata tapa e otro mitar di su kara. Semper e tabata bini kompañá pa tres hòmber gordo. Su stèm ta ronko i potente (p 48).
E Bòksdó di Luna, tambe konosí komo ‘e entrenadó mágiko’, ‘e bòksdó pretu’ i ‘su amigu’.

Personahenan sekundario
Repe, piskadó (p 23)
Pepe Lucho, entrenadó di Tio Pepillo (p 23)
Carmelito, mihó amigu di Catalino (p 53) ounke nos no ta lesa nada mas di dje.
Otro amigunan ku nos ta haña nòmber di dje sin mas deskripshon ta: Pambelín, El Rocky, Mochilón, Carecaballo, Pasualín, Caracolito (p 9)
tambe tin amigu anónimo: ... i e otro amigunan di Catalino... (p 9)
Dòkter Pantojita, ku ta atvertí Tio Pepillo.

Desaroyo di karakter
Ya ku e novela akí ta masha kòrtiku, no tin desaroyo di karakter.

Tempu
Algun luna, promé ku novèmber i desèmber. Sin aña. ‘Awendia’.
Mi a les’é, kab’é den dos ora.

Lugá
Bocachica, un bahia di Colombia. Hopi aña pasá e galeonnan mahestuoso di e spañónan tabata drenta e awanan di Bocachica. Manera dos gigante di piedra e fòrtinan di San Fernando i San José, na forma di tengla di kangreu monumental, tabata sera entrada pa Bahia di Cartagena. (p 7/8)
Playa di Sùr, un lugá desolá, bunita i yen di misterio, ku tabata keda na e otro banda di Bocachica. (p 37)

Konflikto
Catalino ta biba sin mama (ni tata), pasobra kriminalnan a sekuestr’é. Pa e bai buska su mama e tin mester di plaka. E chipichipi ku e ta gana ku su kenshi pa turista no ta yud’é.

Solushon
E ke purba su suerte ku bòkseo. E ta trein masha duru i e ta logra bira kampeon di Bocachica. Asina Bayena ta tum’é den su fábrika di bòksdó.

Estilo
Poétiko – ku fantasia. ‘Un bòksdó bistí na luna’ (p 40). ‘Un anochi nublá a pèrdè na horizonte’ (p 11) ‘Ora su kurpa briante bula na awa i su brasanan delegá koló di bròns manera rema nèrvioso lanta e olanan, awa tabata hala un banda pa Catalino pasa.’ (p 8)

Perspektiva di kontamentu
Un echadó di kuenta ku sa tur kos.

Resúmen di kontenido
Catalino di Bocachica ke bira bòksdó pa haña su mama bèk, ku kriminalnan a sekuestrá. Ora su entrenadó ta bira malu, e tin ku praktiká su so. Ku yudansa di e bòksdó bistí na luna Catalino ta bira kampeon.

Aplikabilidat pa enseñansa
Ademas di lesa pa lesa e buki akí, e ta sirbi pa studia gramátika i amplia vokabulario. Den un artíkulo chikí lo mi profundisá esaki.

Remarke òf pregunta
Algun ilustrashon no ta kuadra ku e teksto. Por ehèmpel e teksto ta deskribí Bayena ‘masha gordo mes’ i ‘semper bistí na blanku’ (p 29) pero e pintura (p 30) ta pint’é komo un hòmber di postura basta normal i bistí na shinishi (òf un koló lizu), ademas segun e teksto ‘Semper e tabata bini kompañá pa tres hòmber’ (p 29) pero e pintura ta mustra dos so; teksto ta papia di e bòksdó pretu (p 43), e ilustrashon (p 42) sinembargo ta pint’é blanku.
Kon pisá un piano ta? (p 23): ‘Tur atardi, despues di trabou, mi tabata bai ku mi piano na Boxer...’ [Piano ta sinónimo di keyboard?]
Kiko ta ‘djente di katuna’? (p 8)
Tin skirbí laria (título 3) i laira (p. 56). Tur dos variante ta ‘standardisá’?
C Balorisashon
Bunita. E vokabulario ta riku, e idioma ta poétiko. E kontenido di e kuenta ta konstruktivo.

Sinfonia di speransa (Luis H. Daal)

A Deskripshon

Título: SINFONIA DI SPERANSA
Outor Luis H. Daal
Original na papiamentu si
Género Poesia
Aña di publikashon 1975
Editorial Editorjal Lusafé, Kòrsou
Edishon promé
ISBN no
Kantidat di página 120
Ilustrashon? no
Portada dilanti djis lèter
Portada patras nada
Kantidat di kapítulo 4 parti
Índise pág 117 -120

Biografia kòrtiku di e outor:
Luis Henrique Plácido Daal (Kòrsou, 13 di mart 1919 – ’s-Gravenhage 15 di aprel 1997), tabata traha den periodismo (por ehèmpel komo radaktor na La Prensa). A biba na Spaña i tabata traha na Antillenhuis na Hulanda. Ta uza papiamentu i spañó komo vehíkulo pa ekspresá. A risibí Chapi di plata na 1984.

Bibliografia di e outor:
prosa: Viajar i escribir, Palabras íntimas, 1951; Estampas españolas, 1951 - radionovela: Lorna, mi yu ku mi, 1961 - poesia: Kosecha di maloa, 1963; Ku awa na wowo, 1973 (segun Kadans ta 1971); Sinfonia di speransa, 1975 (segun Kadans ta 1973); Na ora oradu/Te juister stonde, 1976, esaki ta un florilegio, antologia di su obra, introdusí i tradusí pa Fred de Haas.
Henry Habibe a saka un buki tokante dje: De spirituele opgang van een Curaçaose dichter (1997).

B Profundisashon

Motibu di eskoho
Ora m’a lesa algun poema di dje, m’a gusta su spiritualidat filosófiko. Segun Pa Saka Kara Luis Daal a bisa:
‘Ora mi usa e palabra Dios, mi no ke men un dios vinkulá na un religion. En bèrdat mi ke men forsa original, e punto kaminda nos tur mester haña nos orígen. Forsa original ta inspirá tur hende, e ta hasi hende bira hende.’ (tomo I, p 152)
Esaki a buta mi skohe e tomo Sinfonia di speransa.

Espektativa
E lo trata alabes su amor pa Kòrsou i su disgustu pa e kurasoleño, na un manera optimista.
E hispanista Luis Daal ta un neoromántiko, sigun Cola Debrot ku ta sigui splika ku literatura ta fasiná Daal i e ta mir’é komo invitashon pa sali na biahe di e naturalismo den Altá Mayó òf e realismo den Palabras Intimas pa e partisipashon panteista ku e elementonan di naturalesa den Ku awa na wowo i Sinfonia di Speransa.

KONTENIDO
Promé frase
Título di e promé poema ta Rekwèrdo. Su promé frase ta:

Mi wowo tá burachi di bo lus,
Kòrsòw, poema di koló sublime!

Último frase
Último poema ta yama Apokalipsis di kua e último frase ta:

Awó den planta di mi man
tin un pjedra liso i perfèkto
ku den su kweru tin grabá
e nòmbr nobo di un hòmbr
ku a lucha, a vense i a triunfá
i ku, porfín, tá un ku Lus!

Tema
Por stima Kòrsou pa medio di poesia, maske kon skur e habitantenan por ta.

Personahenan
Ta blo ‘Mi’ ku Kòrsou, ku énfasis riba Tera, Awa, Bjentu i Lus di Kòrsou. Kasualidat ta ku outor ta buska Lus i nòmber di e outor ta Luis. Kambia su lèternan den Lusi i e ta bira e persona ku ta bria.
Kada biaha ku outor ta skirbi nòmber di un elemento ku kapital e ta referí na Dios, forsa Kreativo den universo.

Desaroyo di karakter
Mas mihó no ta papia di desaroyo sino di e zoyá entre negativismo i speransa fuerte den desaroyo positivo di e Mi. E Mi sa ku kon duru bida por ta, tin lus na horizonte. Mira e último estrofa di e poema Spada di mi boka (p 41):

Kontra inhustisja,
kontra ultrahe i odio,
ami lo lucha
i vense un día,
pasobra lo mi bringa
kontra nan ku spada
bibu di mi boka
i defendemi ku eskudo
di un gran Amor...


FORMA
Tipo di poema
Forma liber. Tin poema di un strofa, tin di dos, tres òf mas. E kantidat di verso pa strofa ta varia. Pa mi no ta kla si e kantidat di strofa (o verso) ta nifiká algu. Por ta ku Daal ta uza misterio kabalístiko (e ta menshoná esaki den e promé parti)? Mi no sa. Loke si ta kla ta e repartishon di strofa, dikon tin mas ku un den un poema si esaki ta alkaso.
Den e di tres parti, Scherzo Mi so ku Bjentu, tin un soneto, Sunú. Den e último parti, Finale Mi so ku Lus, tin asta seis soneto i un rondel. Ta parse ku mas haltu e Mi ta yega den su subida ménos liber, mas antiguo e forma di poema ta bira.
Título ta suponé ku tin repartishon den kuater parti. Sinfonia ta un piesa di muzik ku normalmente ta konsistí di kuater parti; hopi biaha un allegro fuerte i yen kandela, un adagio tierno, sea kariñoso sea tristu; un menuetto chistoso i un rondo finale alegre. E tomo di bèrdat ta partí den kuater.

Metro/Ritmo
Prinsipalmente ta yambo di sinku pia. Pero tambe tin hopi di kuater pia i ménos, algun biaha versonan ta konta 6 pia. Aki aya tin variashon entre yambo i trokeo. Mi no por a saka afó dikon Daal ta preferá yambo di 5 pia. Remarkabel ta ku pa e título e ta uza un trokeo di kuater pia.
Ora ta hasi e versonan zona, por tende un ritmo fuerte.

Rima
No tin rima final, no tin mashá aliterashon, si tin asonansia, pero ritmo ta e aspekto poétiko ku ta sobresalí.

Skucha na página 83 den e parti Mi so ku Bjentu

Soño di poeta

Loke mi ke tá ser poeta, bèrdè,
ma no ’asidó di vèrso di okashón
ku vèrsonan koló di rosa,
ku baba di trastería vil
ta kologá na punta di mi vèrso;
palábranan bunita ma bashí,
sin ni’un sustansha ni mensahe.

Loke ami ke tá kombiná
inspirashón di artista ’i bèrdè
ku inkjetut pa nos ajera,
nos awe i nos mañán-Dios-ke
i pa mi vèrsonan obliga mi mes
i hinter nos pweblo pensa, meditá
pa, riba ala di mi poesía,
nos lanta for di swela,
bula líbr den un shelu limpi
i di e manera ej nos topa un día
ku nos “nos mes” den mundu
líbr di nos mes Alma!

Unidat entre forma i kontenido
Ounke e tipo di poesia ta liber tòg por bisa ku tin unidat. Kada poema riba su mes ta trata un aspekto di e tema sentral. Kada poema ta un unidat riba su mes. Si e poema ta kontené mas ku un strofa, e strofanan tambe ta deskribí, ekspresá un parti akabá di e totalidat.
Tambe tin unidat entre e título i e kuater partinan. E tomo ta un sinfonia ku ta eksistí di kuater parti. Bon, tin un preludio tambe, pero esaki no ta poesia, esaki ta un prefasio, un introdukshon di e outor. Den esaki e ta invitá lesadó pa kompañ’é den su biahe di subida:
“desde nivel di Tera, kaminda ansestralmente nos ta ankrá, te na región etéreo di Lus puru, despwés di a purifiká nos sintimentu, nos mes, pasando pa klaridat di Awa i animá pa rosea di Bjentu.” (p. 11)

Perspektiva di kontamentu
For di e ‘Mi’. Na página 7 ta skirbí:
PRELUDIO Papjando ku mi mes
ADAGIO Mi so ku Tera
ALLEGRO Mi so ku Awa
SCHERZO Mi so ku Bjentu
FINALE Mi so ku Lus

Resúmen di kontenido
Tin 76 poema na total, partí di e siguiente manera: 22 den Adagio (Tera), 18 den Allegro (Awa), atrobe 22 den Scherzo (Bientu) i 14 den Finale (Lus).
E ‘Mi’ tin hopi amor pa Kòrsou, ounke esaki tin su faltanan i bisio. Tera seku a stòp di pari, pero den temporada di awa tin hopi koló di flor.
Dios inmenso ta Laman sin fin i Fuente puru. Un gota di awa ta spil di alma ta wowo di Dios. Laman, tera i bientu ta kuna i graf n’e mesun tem’. (p 67)
Morto i bida ta partinan negatif i positivo di mesun kos. Ku ousteridat, trabou i sakrifisio (p. 82) salbashon ta bini.

Aplikabilidat pa enseñansa
Por duna hopi enkargo, manera:
• Analisá, produsí i graba e radionovela Lorna, mi yu ku mi;
• Kompará e Dios den su poemanan ku e Dios ku abo konosé;
• Buska e poemanan ku ta trata poesia i analisá nan;
• Traha un lista di palabranan deskonosí, antiguo òf difísil den idioma di Daal i traha un glosario di nan;
• Konta kuantu biaha Daal ta uza e palabra sunú (òf kuantu biaha e Mi ta yora) den e tomo akí i traha un ensayo riba dje;
• Buska data biográfiko i bibliográfiko i hinka esaki den otro den forma di un tarea;
• Buska kuater enyambamentu fuerte i splika nan;
• Buska bintiun metáfora mas banda di p.e. un seru lesma, e seru chinu pa magia di solo a para bira e klòmpi di oro (p 26)
• Buska informashon tokante sinfonia i splika e título;

Remarke òf pregunta
Tin algun poema ku mi no ta komprondé dikon el a sali den e parti ei i no den un otro. P.e. Spada di mi boka (p 41) ta aparesé den parti I (Tera), sigun mi e por para sin duda den e último parti (Lus). Mi so ku Bjentu (p 76) ta aparesé den parti III (Bjentu) ounke pa mi e por a aparesé den e repartishon di Lus.
Mayoria biaha outor ta buta balansa entre dos ekstremo di un fenómeno (Morto/Bida, Lus/Sombra) pero den Maishi den kunuku (p 39) outor ta irealístiko, muchu romántiko: tá tristu ku bo bunitesa meste kaba/ ora machete di utilidat/ den man di hàmbr lo kòrtabu ... matando asina ritmo i bunitesa/ dje grasja di bo ola bèrdè den kunuku. (p 39, 40)
Mi ta konsiderá Daal un polo opuesto di Tip Marugg.
C Balorisashon
Mi ta gusta e tomo akí mashá pasobra e ta mustra un hende spiritual ku ta buska solushon pa opstákulo den su kaminda di bida en bes di keda para i keha na un manera egoista. E ta mira e pakiko spiritual di opstákulo pa por krese i desaroyá.

P'e flor pèrdí, It's too late now (Louis Philippe Römer)

A Deskripshon

Título: P’e Flor Pèrdí, It’s Too Late Now
Outor Louis Philippe Römer
Original na papiamentu si, outor mes a tradusí na ingles.
Género poesia
Aña di publikashon 2004
Editorial no tin otro ku e outor mes
Edishon promé
ISBN 99904 0 561 1
Kantidat di página 59 na tur, ma 21 ta kontené papiamentu
Ilustrashon? no
Portada dilanti título etc ku un potrèt di ? un flor? Diseño di Jenilva Coffie-Alberto, imprimí na dos koló: kòrá i pretu.
Portada patras informashon skirbí tokante outor i kontenido
Kantidat di kapítulo no ta papia tokante kapítulo, e tomo akí ta konsistí di djes parti
Índise si, e ta yama Contents (p4-5)

Biografia kòrtiku di e outor:
Louis Philippe Römer a nase na Kòrsou den aña 1984. E ta studia siensianan sosial na universidat di Utrecht, Hulanda.

Bibliografia di e outor:
El a skirbi hopi kaba pero semper pa su mes. Esaki ta su promé publikashon pa otro hende por lesa.

B Profundisashon

Motibu di eskoho
Ta sali asina tiki tomo di poesia literario, ku mi ta purba kumpra kada edishon

Espektativa
Habrí, pasobra mi no konosé e outor akí ainda.

KONTENIDO
Promé frase
Un lagadishi a bai drumi
Rib’un kadushi,
Kere ku ta piedra kayente dushi
Ku e por sosegá riba dje. (p.6)

Último frase
Esei ta n’abo, lektor. (p.58)

Tema
Kòrsou por ta un flor pèrdí, pero tin mas flor pendiente.

Personahenan
E ‘mi’ ta un hóben ku ta mira rònt di dje den sosiedat kurasoleño, e ta studia hende i e ta pensa, filosofiá.
Su pi’e ohochi invisibel
Un ‘bo’, amante
Lagadishi

Desaroyo di karakter
Esaki no ta aplikabel.

FORMA
Tipo di poema
Nan tin forma liber, algun ta kuarteto.

Metro
Metro ta liber, ounke aki aya e ta apliká yambo:
I stroba Karnaval,

Nos barku di belá. (p.8)
Akí por nota kon e outor gusta hunga ku (nifikashon di) palabra. Tambe kon sivilisá, lèterá e ta. E ta hasi hopi referensia na literatura mundial.

Rima
Tin aliterashon [pone pia riba tera/bini bei paga tinu (p.26)], tin rima final [realisá/sumpiñá; sumpiña/su pia; inosente/serpiente (p.6)]. Por mira (i skucha) si kon e outor ta hunga ku diferente tipo di rima di su lenga.

Unidat entre forma i kontenido
Wèl, si, e forma ta liber, kontenido tambe ta liber.

Estilo
Di un hóben ku a lesa hopi i por hunga ku esaki. Ke men tin hopi nivel ku lesadó por deskubrí i disfrutá di dje.

Perspektiva di kontamentu
E ‘mi’.

Resúmen di kontenido
E ‘mi’ ta mira un mundu dekaí rònt di dje. Un ruman di alma ta bin busk’é ku su nave espasial i e ta haña i pèrdè un amante. E no ke para ketu na e opservashon di dekadensia, sino motivá lektor ku su fe pa trese kambio i muha, kuida e flor yamá nos mundu p’e por sigui krese i floria. E órden di e tomo ta importante, e poemanan ta konta un kuenta kronológiko di un búskeda di un hóbensitu.

Awor mi ta elaborá ’n tiki mas riba e djes partinan.
(1) Inosente
I. E lagadishi
un lagadishi inosente a bira un temeroso serpiente.
II. Kositu
no tin lugá pa inosensia den e mondi aki.
III. Warwarú
e pober hobensitu a hoga den su warwarú di pensamentu.
(2) Inosente Ainda
I. Androgynous White Orchid
ta na ingles
II. Galgamesh
ta na ingles
III. Kompañero
Mi tin un pi’e ohochi den nave espasial (invisibel pa otro)
(3) Preludio
T’Asina ta Bai Pèrdí
e ‘mi’ a bira un flor, kuid’é.
(4) Pèrdí, Tres Flor Marchitá
I. Ode to Pleasure
ta na ingles
II. Basora Pretu
e ‘mi’ ke purga mal influensia di e ‘boso’
III. Bo ta putrí
e ‘bo’ ta bestia morto, ma e Paloma Blanku no.
(5) Tres Poesia Antifonal
I. Amor t’un Para Morto
e ‘mi’ a bula bai laga e ‘bo’ ku a pari tur maldat atras
II. Lovers’ Folly
ta na ingles
III. Ianus
ta na ingles
(6) Merkado and the Fisherman Wiseacres
tur tres ta na ingles:
I. Merkado
II. Persephone’s Wish
III. Hate Machine
(7) Preludio pa Doló
Hende
hende no ta biba, nan ta djis eksistí, hende no ta stima, nan ta konta sifra
(8) Doló su Ruman Ohochi
I. Etnografia
kiebro entre e ‘mi’ i su supuesto pi’e ohochi
II. Mondi Straño
e ‘mi’ ke bai bèk su mundu, laga su ‘otro’ atras
III. Epifania di Shelu
e ‘mi’ ke uni ku su ‘otro’ den mundu di dje (di e ‘mi’)
(9) Doló Atrobe
I. Requiem: Pa E Kultura Bárbaro
No bebe pa lubidá, pa droga bida
II. No Kere Nan
e ‘mi’ ta sigui yora: pakiko bib’ asina?
III. Lagadishi so sa
No tin ku akseptá e Droga ku ta mata sintí, ta fe so tin mester
(10) Epílogo: Reflekshon
I. Kabritunan
Lamchi di Dios ta shi tur kabritu
II. Ya Ta Muchu Lat
No ta muchu lat, lesadó por skohe pa otro rumbo.

Shete di e partinan ta konsistí di tres sup-parti. E epílogo ta konsistí di dos so, komo si fuera outor no ta sera su tomo, pero ta laga e kambio den man di lesadó. E outor ta muchu yòn pa ofresé solushon, e ta marka su opservashonnan si.
Ta notabel ku tin mas poema ingles ku papiamentu, ke men ademas ku tur poema papiamentu tradusí tin poema originalmente kreá na ingles.

Aplikabilidat pa enseñansa
Pa halsa legria di lesamentu por laga alumno skohe entre tareanan manera:
• Buska informashon tokante
Gilgamesh (dikon outor ta yama poema (2)II asina?)
Persephone (kiko ta su deseo)
Epifania (dikon outor a skohe e título aki?)
• Pa sivilisá por puntra nan buska, skirbi ensayo tokante referensia di e outor, manera:
The waste land di T.S. Eliot
Le Petit Prince di Antoine de Saint Exupéry (Edward A. de Jongh a tradusí e buki akí na papiamentu)
The tempest di William Shakespeare (i Une tempête di Aimé Césaire, ku ta un reakshon karibense riba dje)
Les Fleurs du Mal di Charles Baudelaire.
• Tradusí e poemanan ingles ku no ta tradusí ainda
• Kiko ke men antifonal?
• Kiko outor ta pensa di katolisismo?
• Haña sa ta kua flor ta ilustrá riba portada
• Elaborá riba komparashonnan, relashon ku misa, religion i kristiandat.


Remarke òf pregunta
E tomo di poema akí ta publiká huntu ku Whisk di Lara Ghering, ku ta kontené poema na ingles, hulandes i unu na papiamentu so.

C Balorisashon
Un debut mashá bon, un poeta hóben prometedor.

Jopito (Monique Casimiri)

A Deskripshon

Título: Jopito
Outor Monique Casimiri
Original na papiamentu No, na hulandes
Traduktor: Rina Penso
Género buki hubenil
Aña di publikashon 2003
Editorial Fundashon Editorial Sembra Buki den koperashon ku uitgeverij ICS
Edishon Promé
ISBN 99904-0-508-5
Kantidat di página 62
Ilustrashon? Si
Ilustradó: Jerôme Bremmers
Portada dilanti Pintura di Jopito (?) banda di un pal’i koko na laman
Portada patras meskos. E buki akí ta un buki ku bo por bira, na e otro banda e buki ta na hulandes (e vershon original Joris)
Kantidat di kapítulo 20 (sin nòmber)
Índise No


Biografia kòrtiku di e outor:
Monique S. Casimiri a nase na Boneiru. Despues ku el a kaba Maria Immaculata Lyceum na Kòrsou, el a bai studia na Hulanda na PABO. Awor aki e ta traha na un skol di enseñansa spesial na ‘s-Hertogenbosch, Hulanda.

Bibliografia di e outor:
Sigun mi Joris ta e úniko buki publiká di Monique Casimiri.

B Profundisashon

Motibu di eskoho
Pa mi alkansá e kantidat eksigí (720 página) pa literatura hubenil, mi a disidí di lesa tur buki ku tin disponibel pa e grupo di edat ei. Ademas e buki akí ta di e editorial di un hende konosí (Nel Casimiri) kende mi ke apoyá.

Espektativa
Mi no a lesa nada di e outor ainda. Mi no a tende nada otro ku loke ta skirbí den e reseña den Ñapa di 27-11-2004. Esaki ta bira un buki ku ta fásil pa lesa i identifiká kuné, ku un kuenta yen di tenshon.

Promé frase
Solo tabata haltu na shelu.
Despues den e promé alinea outor ta kontinuá: Tin biaha bo por a mira manera mancha blou kla den e blou skur. Kiko esaki ta, ningun hende no sa. Lo tin ku deskubrié ainda.
Esaki ta referí na e kuenta ku ta sigui? Outor ta avisá riba asuntu no ekspektá?

Último frase
“Ayó papa, te otro aña.”
Título di e reseña di Joost Minnaard den Ñapa ta bisa ku Jopito ta bai buska su tata. E último frase ta revelá ku Jopito ta hañ’é i ku nan lo topa otro otro aña atrobe. Pues un happy end.

Tema
Prehuisio por hasi bo bida hopi tristu.

Personahenan
Jopito, 11 aña yu di Marina. E ta kere ku su tata a muri.
Jenny i Jimmy, yu mas chikí di Marina.
Marina, mama di nan tres. E ta kasá (pero e kasá a keda na Hulanda). E kuater hende akí a bin pasá nan promé fakansi huntu na Kòrsou, ounke Marina si a yega di bin e isla akí. No tabatin niun plan di bai ku fakansi, ma ta un premio nan a gana.

Nan ta keda serka òmpi Tio i tanchi Jeanne. Nan úniko yu yama Michael, di mesun edat ku Jopito.
Welita (di Michael).

Señora Abrahamsz (agente di polis), ofisir/inspektor Méndez (e hòmber kariñoso di kant’i laman).

Ademas tin algun personahe sin nòmber: trahadó di Kranshi, polis, shofùr di bùs, un par di mucha hòmber di sigur un binti aña asina ku ta ofresé nan un kabe’i boto.

Desaroyo di karakter
Si. For di prinsipio Marina nunka no ke ker a papia riba tata di Jopito. Despues e ta komprondé kuantu doló e ta hasi su yu ku esaki i e ta disidí di tòg papia riba dje. Esaki no ta enserá ku Marina ta un round character.

Tempu
E tempu kontá ta (e fakansi di) dos, tres siman ku Jopitonan ta pasa na Kòrsou.
E temporada no ta sobresalí mas o ménos diesdos aña; ta konta di e tempu ku Marina i tata di Jopito a namorá di otro ku a resultá den e nasementu di Jopito.
Mi a lesa e buki den mas o ménos tres ora.

Lugá
E historia ta tuma lugá na diferente sitio na Kòrsou: kas di Òmpi i tanchi, laman, Punda, koriendo den bùs, Hato, pa menshoná algun.

Konflikto
Marina no ke papia riba tata di Jopito, e ta kere ku e tata a bandon’é sin mas. El a gaña ku Jopito bisando ku e tata a muri. Jopito ta haña sa ku su tata ta na bida ainda, e ke haña sa mas di dje, pero e no por puntra su mama nada.

Solushon
Jopito ta bai buska nòmber i adrès di su tata. Esaki no ta sosodé sin peliger. Òmpi Tio ta konvensé Marina kuantu duele esaki ta hasi Jopito. Polis ta yuda Jopito buska. Ta haña Joop Goedhart, e tata ku ta konta henter un otro kuenta (kapítulo 19). Asombrá mama Marina (huntu ku ami, lesadó) ta tende e relato akí. Tur kos ta finalisá bon.

Estilo
Outor (òf traduktor) ta skirbi fásil pa lesa. Nos ta kuminsá mei mei di e kuenta. Frase kòrtiku, palabranan no masha kompliká. E ta konta prinsipalmente e akshonnan, e historia. No ta pèrdè palabra na deskripshon di naturalesa òf muchu pensamentu. Ta splika algu di Kòrsou, loke ta diferente for di Hulanda. Por ehèmpel siesta, bùs pa 9 pasahero, wikènthùis.
Outor ta laga nos insigur tokante e motibu di Joop Goedhart te na fin di e kuenta. Asina e ta subi tenshon.

Perspektiva di kontamentu
Kontadó sabe todo. Ta drenta den pensamentu di Jopito i di otro personahe ku mesun fasilidat.

Resúmen di kontenido
Jopito ku su mama Marina i rumannan ta bin pasa fakansi na Kòrsou. No a plania e fakansi sino tabata un premio ganá. Mama ta aktua muchu protektivo. Jopito ta haña sa ku su tata ta na bida ainda, lugá su mama semper a bis’é ku e tata a muri. Pero mama ta taha Jopito di papia riba e tata.
Jopito ta disidí di bai buska su tata. Michael, yu di òmpi Tio i tanchi Jeanne, ta yud’é. Pero ni mama, ni òmpi tin mag di sa. Nan ta hasi e búskeda den skondí. Ta investigá na Kranshi i serka polis i serka un señora ku Marina no ke pa nan mir’é. Bingo. Tata ta biba na Kòrsou! Bruashon entre Kaya Bramendi i Bramendiweg. Tenshon ta subi pero polis ta yuda komuniká ku e tata.
Den kapítulo 19 Jopito (Joop chikí), Marina, òmpi, tanchi, Jenny i Jimi i polis ta topa Joop ku su famia. Joop ta konta su vershon di loke a sosodé diesun aña pasá i tur hende ta kontentu.
Fakansi a kaba. Jopitonan ta bai Hulanda bèk i nan ta primintí ku e por bishitá su tata otro aña riba su mes!

Ilustrashon
Jerôme Bremmers ta pinta ku algun liña simpel e figuranan i opheto. Pretu ku blanku. A skohe pa kuminsá kada kapítulo ku e mesun sapatu spesial pa laman. Na tur tin dies pintura. Nan ta ilustrá e kuenta. Mi no sa kon e editor a disidí di imprimí nan, pero lástimamente e kalidat ta poko slòns. Por lo demas e buki ta mustra bon i e ta keda dushi den man.

C Balorisashon
Un buki basta bon. E tin fèrt i e tin sorpresa aden. Sigun mi e ta kontené sufisiente kriterio pa hóben por disfrutá di dje. Lo mi us’é pa muchanan di mas o ménos 11 pa 13 aña di edat.

woensdag 16 september 2009

Jonathan Livingston Meuchi

A Deskripshon

Título: Jonathan Livingston Meuchi
Outor Richard Bach
Original na papiamentu no, na ingles
Traduktor Edward A. de Jongh
Género novela kòrtiku spiritual
Aña di publikashon 1985
Editorial Strengholt, Naarden
Edishon promé
ISBN 90 6010 591 5
Kantidat di página 95
Ilustrashon? hopi potrèt
Ilustradó: fotógrafo Russell Munson
Portada dilanti título ku potrèt di un meuchi
Portada patras resúmen di e kontenido
Kantidat di kapítulo tin tres parti
Índise no

Biografia kòrtiku di e traduktor:
Edward A de Jongh a nase na Ambon, Indonesia, aña 1923. Tur dos su mayor ta yu di Kòrsou. E ta skirbi na papiamentu, hulandes i ingles. Na 1945 el a kuminsá publiká algun kuenta i un novela. Na 1954 el a risibí un premio literario di Cultureel Centrum Curaçao pa dos manuskrito

Bibliografia di e traduktor:
E ta move riba tereno di hopi género: kuenta, relato di biahe, poesia, charada i drama. Capricho (poesia), 1955; Quietud (poesia), 1957; 30 di mei, E dia di mas históriko (novela históriko), 1969; Morto di Enid Lacruz (novela) 1969 ku ta tradukshon di Fata Morgana (novela ulandes) 1973; Mi ta kòrda (miselanea) sin aña; Na ora bon (poesia i miselanea), 1987; The crooked ladder (piesa pa teater) sin aña, no ta publiká; De steeg (novela), 1975; De boog (novela), 1981, De zondebok (piesa pa teater) no ta publiká, a estrená na 1988; De titlhandelaar of Dralen met de dood (piesa pa teater) no ta publiká; huntu ku Stanley Cras: E prens chikí (tradukshon di Le Petit Prince), 1982.

B Profundisashon

Motibu di eskoho
Mi a lesa e novela akí promé na ingles i mi tabata impreshoná pasobra e ta ponebu pensa na un manera positivo.

Espektativa
Esaki ta bai bira un bon será konosí di nobo.

Promé frase
Tabata maínta, i e solo saliente tabata chispa oro rib’ e ondanan di un laman suabe.

Último frase
Su karera di siña a kuminsá.

Tema
E arte di stima otro manera bo ta stima bo mes ta e kos di mas difísil.
“Enbes di nos lastra baibini n’e botonan di piskadó, tin un motibu pa biba! Nos por saka kurpa for di ignoransha, nos por transformá den kriaturanan di ekselensha i inteligensha i abilidat. Nos por ta liber! Nos por siña bula!” (p.34)

Personahenan
Jonathan Meuchi, su mayornan, un stèm den su paden,
dos meuchi briante manera strea (p.46-47)
Chiang, Meuchi Mayó den ‘shelu’, otro nivel di bida (p.55), ku no ta shelu...
Fletcher Lynd Meuchi (p.64) para hóben ku tambe ke bula
i mas un grupito studiante di Jonathan.
No tin hende (ounke ta menshoná boto di piskadó si).

Desaroyo di karakter
Ounke Grupo di meuchi ta kore ku Jonathan, esaki ta bira instruktor di un grupito di paria ku ke ta liber.

Tempu
Tempu kontá mas o ménos un aña. Pero no ta skirbi kua aña. Ta toka para ku no ta biba serka hende. Tempu pa konta mas o ménos tres, kuater ora.

Lugá
No ta menshoná nòmber. Ta bisa so ku ta kosta, airu i mundu di mente.

Konflikto
Jonathan ke siña mas ku bula djis pa kome. Grupo no ta tuma esaki i ta ekspatri’é, ekspuls’é.

Solushon
Jonathan ta keda kere den su soño i e ta logra. E ta hasta bira instruktor pa algun ku ke siguié.

Estilo
Filosófiko spiritual.

Perspektiva di kontamentu
Kontadó ku sa tur kos.

Resúmen di kontenido
(parti 1) E meuchi hóben Jonathan, kontra tradishon di e masa, ta deskubrí pokopoko tur téknika fabuloso di bulamentu, asta a kosto di su lugá den sosiedat di meuchi, ku ta parse esun di hende den hopi aspekto. (parti 2) Despues di un lucha largu Jonathan ta logra hasi bulamentu un arte aparte, librá di e nesesidat di konkistá kuminda. Esei ta pon’é diskubrí otro mundunan i finalmente e ta asta familiaris’é ku e poder místiko di bula na velosidat di pensamentu. (parti 3) Jonathan ta regresá su sosiedat anterior, pa laga esnan ku a keda tras partisipá den su felisidat. Pasobra finalmente e ta deskubrí e kos mas balioso di tur otro, algu ku ta nifiká mas ku bula, pero ku tambe ta e kos mas difísil: e arte di stima otro manera bo ta stima bo mes.

Aplikabilidat pa enseñansa
Por organisá debate basá riba e opinion: E kos mas importante den bida ta pa bo ta salú i kontentu i pa bo haña yu.
Laga skirbi un ensayo ku e título: Religiosidat i religion ta dos kos distinto.
Kompará e kuenta aki ku e aspekto di bida-ta-arte-i-arte-ta-bida di den E Parto.
Skirbi un ensayo tokante budismo.
Studia bida di para.

Remarke òf pregunta
Traduktor a skirbi den su nota (p.9):
No ta algu dibino ku mucha pór lesa e buki akí ku ta di “hende grandi”? Loke su mente kapta i apsorbé di e arte di stima otro, ta mas di loke hende grandi ta kapas.

C Balorisashon
Un buki hopi inspirativo.

Katibu di Shon

A Deskripshon

Título: Katibu di Shon
Outor Carel de Haseth
Original na papiamentu sí
Género: Prosa
supgénero: novela kòrtiku
Aña di publikashon 1988
Editorial no tin (den man di outor mes)
Edishon promé
ISBN no tin
Kantidat di página 63
Ilustrashon? no
Portada dilanti lèter so (nòmber di outor, título i género)
Portada patras nada
Kantidat di kapítulo 6
Índise no


Aplikabilidat pa enseñansa
Por
• prepará un presentashon di teater di dje.
• organisá un debate ku e ponensia “Yu di Kòrsou ta desendiente di afrikanonan so.”
• hasi proyekto tokante historia di sklabitut, òf diferensianan entre lantamentu di 1750 i 1795.
• laga nan traha un fotonovela di e kuenta akí, òf laga kada alumno pinta un otro (parti di) esena pa asina yega na un eksposishon di grupo.
• laga investigá karakterístika di palu di brasil (i historia di esaki) i mata di azahar.
• duna tarea pa skirbi dos kapítulo mas pa aña 1864: 7 Luis su spiritu i 8 Welmu su yu muhé na palabra.

Remarke òf pregunta
Katibu di Shon ta parse teksto pa teater, dos monólogo. Por present’é di tal manera sin ningun adaptashon. Tania Kross tin planiá pa krea un ópera basá riba e novela akí, pa estrená na 2007.

Den luna di novèmber 2005 mi a invitá Carel de Haseth pa bin papia pa i ku mi studiantenan na UNA, pa nan ekspediente di lektura. Akibou ta sigui algun anotashon di e reunion akí.
Kain & Abel. Borges a bisa kaba ku despues di Beibel no a skirbi nada nobo.
Famia De Haseth ta biba na Kòrsou for di 1750 kaba. Famia di su mama asta for di 1660. Na 1815 e último strañero a drenta su famia.
No ta Hulandesnan so a kolonisá Curaçao en onderhorigheden, sino hopi europeano.
De Haseth ta hopi interesá den hende i relashon denter humano. El a studia historia di Kòrsou i el a ripará ku tin hopi pensamentu sin matis (ongenuanceerd) tokante pasado di sklabitut.
Outor mes ta yama su novela un histoire perfumé. Mayoria parti di e kontenido ta histórikamente korekto. E rebelion por ehèmpel. Luis ta un figura históriko, pero nos no sa si el a mata su mes. Welmu a muri promé ku Luis, kousá pa gangreen di un herida di bala. Aki e outor a tuma su libertat pa prolongá bida di Welmu.
De Haseth a krese na Klein St. Michiel, bario pegá ku Sami Liber unda ta biba hopi desendiente di ‘katibu liber’. E ta planta ainda su pinda, bonchi, maishi, pampuna i patia. E ta gusta naturalesa mashá. Por ripará esaki na tur e deskripshon di naturalesa.

C Balorisashon
Hopi bon buki.

maandag 13 juli 2009

E íbis hende raton di Frank Martinus Arion

A Deskripshon

Título: E íbis hende raton
Outor Frank Martinus Arion
Original na papiamentu Edishon bilingual, ulandes i papiamentu, ta un edishon den kuadro di Kinderboekenfestival 1993
Traduktor: no
Género kuenta kòrtiku, fábula (pero no pa mucha!)
Aña di publikashon 1993
Editorial Stichting Culturele Manifestaties N.A.N.A., Amsterdam
Edishon promé edishon, novèmber 1993
ISBN 99904 65 02 9
Kantidat di página 24 na total, e vershon papiamentu ta konsistí di 11 página
Ilustrashon? si
Ilustradó: Wilson Garcia
Portada dilanti un pintura di E íbis hende raton
Portada patras potrèt di outor (saká pa Ken Wong), informashon tokante kontenido i aviso di spònser
Kantidat di kapítulo 1
Índise no

Biografia kòrtiku di e outor:
Frank Efraim Martinus Arion a nase na Kòrsou, dia 17 di desèmber 1936. Ora Frank tabatin 4 aña su mama i su ruman mas chikí a fayesé den un desgrasia. El a bai St. Vincentiusschool na Otrobanda, despues Radulphus College unda el a bira redaktor prinsipal di e revista eskolar De Spectator.. Na 1955 el a bai Hulanda pa studia. Na 1958 el a bai Lourdes di peregrino.
Premio literario: premio Van der Hoogt (1974). Na 1975 el a bai Sürnam pa duna lès. Na 1977 el a kasa ku Trudi Guda. Despues di e gòlpi di estado di Bouterse Frank a bai biba na Kòrsou atrobe. El a bira direktor di Instituto Lingwistiko Antiano (ILA). Nan yu Margina Isis a nase na 1981. Na 1987 el a lanta Skol Humanistiko Erasmo. Na 1988 el a lanta su partido polítiko KARA (kambio radikal).

(fuente: Maritza Coomans-Eustatia (red): Drie Curaçaose schrijvers in veelvoud, Walburg Pers, Zutphen, 1991 isbn 906011 758 1)

Bibliografia di e outor:
El a skirbi hopi poema, artíkulo, kuenta i charla for di tempu di skol. Mayoria na hulandes. Aki ta menshoná djis algun.
Poesia: Tres perla Antillana (1956) Stemmen uit Afrika (1957),
Piesa pa teater: ser Betris (1968)
Novela: Dubbelspel (1973), Afscheid van de koningin (1975), Nobele wilden (1979), De laatste vrijheid (1995), De deserteurs (2006).


B Profundisashon

Motibu di eskoho
E outor Frank Martinus Arion a yega di skirbi algun obra kòrtiku na papiamentu manera poema, un piesa pa teater, etcetera, pero nunka novela. E hende Frank Martinus (sin Arion) a lanta skol humanista na unda ta duna lès na papiamentu. Mi ta gusta obranan di e artista Arion mashá, ku ta novelanan di idea (ideeënroman) bon kontá ounke tin biaha e tono ta muchu arogante, e ta mustra un amor grandi pa lenga i e ta uza literatura ku hopi pleizí.

Espektativa
Lesa un buki pa e grupo di meta (lesadó entre 6 i 12 aña), ku pensamentu balioso pa bida.

Promé frase
E signo straño, ku ultimamente kada be nan ta topa den grafnan di Mayanan di Belize ku Guatemala, (tin biaha hasta den ruínanan ku nan a studia kaba!) ta representá un bestia (òf un hende), ku no a eksistí nunka òf ku no ta eksistí mas òf ku lo eksistí den futuro.

Último frase
E presentenan a aklamá e idea ku un bochincha bestial.

Tema
Si bo sa skirbi i (esaki ami a añadí) lesa niun hende no por hasibu nada. (p 21)

Personahenan
Tur tipo di animal, pero prinsipalmente
1) Kursaw, íbis pretu ku awendia ta paresé solamente na Belize
2) Wela Flamingo, lider muhé di e grupo di flamingo fuguetivo (sic) bibá na Kòrsou
3) Raton, lider di un trupa di miles di raton, ku un blachi di buki un poko ekou nan dilanti. Nan si sa lesa.
Ademas entre otro: un turtuga, un kaiman, un kangarú chinchirinchi,
Yaguar, Biná
Warawara, chuchubi, bayena, palabrua
Ousente na Belize ta olefante, leon ku tiger.

Desaroyo di karakter
E kuenta ta muchu kòrtiku pa deskribí desaroyo di karakter

Tempu
Algun dia den añanan nobenta.

Lugá
Kòrsou i Belize

Konflikto
E último 500 aña ta solamente mas malu kos a bai pa mundu di bestia pa falta di hende. Si no tuma medida, lo bira pió.

Solushon
Animal ta disidí di traha huntu pa hasi hende konsiente di esaki, nan ta bai skirbi mensahe i pinta signo pa hende por lesa esaki den grafnan di Mayanan ku ta menshoná un futuro Orden Nobo riba tera i ku ta papia di poder di E Forsa Suave.

Estilo
Humorístiko. Ku puña pa mundu di hende. Pleizí den si idioma (su uzo di lenga). Inteligente e ta hunga ku ortografia tambe: ounke e tabata den e komishon pa standarisashon e ta desviá di e resultado final. E ta skirbi p.e. simplamente tanbe, tanpoko, konpletu, enperador, fuguetivo, skorstein, sínbolo, p’esi, i mi no ta kere ku tur ta eror di impreso.

Perspektiva di kontamentu
E kontadó ku sa tur kos i ku ta duna komentario tambe.

Resúmen di kontenido
Turtuga ta na boka di morto. Ta pa ser humano su kulpa. Tur animal ta sinti esaki tambe i nan ta preokupá. P’esaki bestia ke reuní pa skohe un rei nobo pa solushoná e problema.
Tabata fásil haña un fecha oportuno p’e gran reunion, pasobra bestia semper tin tempu. Pero pa haña un logá tabata difísil. A skohe pa Belize.
Kursaw (komo presidente), Flamingo i Raton ta debatí ku otro animal. “E diferensha ta ku nos no por keda kòrda despues di nos morto,” Wela Flamingo a bisa, i nan ta konkluí ku forsa di hende ta den su buki.
Ta proponé Raton komo representante di bestianan terèster i lider di e triumvirato, Palabrua pa paranan i Bayena pa bestianan di laman. Kursaw a bira promé minister i esaki a disidí di bai graba tekstonan den e ruínanan di Maya.

Aplikabilidat pa enseñansa
Alumno por:
• Skirbi tur animal ku ta hunga papel den e kuenta i repartí nan den un di e tres klase (bestia di tera, di laman i di airu);
• Pinta un esena (òf algun bestia ku no ta pintá den e buki kaba);
• Nombra tur bestia pintá pa e ilustradó;
• Buska informashon di Belize, Guatemala i Maya;
• Kompará Ibishenderaton ku animalnan mítiko di Egipto;
• Investigá si e informashon tokante Kursaw ta históriko korekto;
• Aktua e reunion;
• Hasi un proyekto medio ambiental.

Remarke òf pregunta
Ounke mi gusta E Ibis hende raton mi ta duda si e kuenta aki ta apto pa e grupo di meta di N.A.N.A. Por uz’é den enseñansa sekundario si. Ta bira tempu ku Frank Martinus Arion ta bai publiká hopi mas na papiamentu pa asina krea kontenido na e lenga di instrukshon na su skolnan.

C Balorisashon
Bon skirbí i dushi pa lesa, grásias na e pleizí ku el a skirbié i e ideanan tras di dje. Mas bo konosementu general (p.e. di Maya, revolushon franses i reino hulandes) ta, mas bo por gosa di dje.

Kòrtiku tokante Pierre Lauffer su E Pieda di Anaclara

E pieda di Anaclara, di Pierre Lauffer: esaki ta literatura?

Kontenido: Den e kuenta kòrtiku mi ta haña sa algu di un kos ku a sosodé, sea di bèrdat òf di fantasia. Un hende ta konta un otro hende algu. Un historia di Anaclara. E resultado ta un kos di kerensha: No mishi ku un sierto pieda, sino awa no ta kai nunka mas.
Mi ta haña sa algu di diferente personahe. E kuenta ta stimulá mi fantasia. Mi mente a kuminsá traha, e teksto pa mi tin den dje mas ku tin skirbí den lèter riba papel. Mi ta haña ku e ta literatura, sigur. E ta entretené, e tin humor, palabranan i imáhen bon skohé.
Forma: un kuenta.

Kuater punto karakterístika di literatura:
e outor no ta informá mi so, sino e ta entretené mi tambe ku un kuenta fasinante;
e outor tin un idioma original i kreativo, tambe un stilo personal;
e outor ta duna atenshon na e struktura, e komposishon di e teksto i e kuenta
e outor ta mustra mi su vishon riba un aspekto di hende nan superstishon òf kerensha.

Konklushon: Si, ta literatura E pieda di Anaclara.

dinsdag 30 juni 2009

Mundu kòrá Tip Marugg

1. MUNDU KORA (Tip Marugg (PSK III, 53)
2.
3. M'a lora den lodo di santana
4. i m'a skupi bala di mester,
5. pero ki balor
6. bala di kabana
7. ni orashon tin
8. ora balansa mes ta
9. basilá?
10. Si lodo no por laba
11. desenganjo ni doló
12. ku nubianan ta forma
13. i ta alabá,
14. anto
15. tampoko mi por spera
16. di kologá
17. den aire liber
18. i anhelá
19. pa mundu bira pretu.

den: Simadán, n° 1 (yanüari 1950); tambe den: Tip Marugg, Afschuw van licht [red. D. van Schendel-Labega]. Rotterdam: Flamboyant/P, 1976

o Forma
- E poema tin 1 titulo, 1 estrofa (stígiko ta e palabra na Papiamentu?), 19 verso i
2 orashon
- Metro i ritmo ta liber, largura di pia di verso tambe.
- Tin rima si, ounke no strukturá:
kora(1.)/lora(3.), lora(3.)/lodo(3.) santana(3.)/kabana(6.), mester(4.)/mes ta(8.), bala(6.)/kabana(6.), lodo(10.)/doló(11.), laba(10.)/alabá(13), alabá(13.)/kologá(16.)/anhelá(18.); mundu(19.)/mundu(1.), pa menshoná algun asonansia i akonsonansia.
- zonidu: frekuensha: a 41x, o 23x, i 18x, e 11x, u 7x.. [a] i [o] ta dominá.
E forma di e poema aki ta moderno i liber.

o Parafrase
Awor mundu ta kòrá. E 'mi' ke pa mundu bira pretu. E anhelu akí ta enbano, maske 'mi' a purba diferente kos, pasobra no tin balansa (harmonia?). Nubianan ta forma desengaño i doló. E promé orashon tin dos ekspreshon ku mi no konosé: bala di mester i bala di kabana. René de Rooy ta skirbi den 1951 (PSK III, 49):
No ta nesesario di bisa, ku poëta moderno, siguiendo su sistema di substitusjon por jega na mil variasjon den tema komun, kada bes nobis-nobis, nunka uzá te ainda. Asina nan ta jega di hanja ekspresjonnan manera esnan ku ta sigui aki: 'bala di kabana'...
For di esaki mi ta konkluí ku e delaster ekspreshon ta un neologismo di Marugg.Loke si ta kla ta ku e 'mi' a lora den lodo di santana i a skupi algu, pero sin balor. Kisas orashon(7.) tin di haber ku loramentu den santana? E 'mi' a lora den lodo pa laba desengaño i doló(10/11.), pero sin resultado. E 'mi' sa ku e no por spera(15.) ku kos imposibel [bula manera skèrchi den aire liber(16/17.) i deseá pa mundu haña koló di morto918/19.0] lo tuma lugá.

o Lenguahe figurativo
Den poesia moderno tin biaha no ta kla kla kiko ta literal i kiko ta idioma figurativo. Mi ta suponé ku e titulo ta figurativo, pasobra mundu normal no ta kòrá. E ta manera un metáfora, pero mi no sa e nòmber sigur sigur, ounke e tin algu di sinékdoke.
Por ta masha bon posibel ku e 'mi' a lora den lodo di santana, pero skupi bala di mester ta imposibel, maske mi no sa kiko e ekspreshon ke men. Aki atrobe e modernismo di e poema ta trese kuné ku e idioma figurativo no tin nòmber konvenshonal p'e. Òf ta inovashon, neologismo?
balansa ta basilá ta personifikashon, meskos ku lodo no por laba, nubianan ta forma i ta alabá.
Tin diferente biaha tipo di enumeratio, anto kada bes dos-dos: liña 3 i 4 (ku e konhunshon 'i'); 6 i 7 (ku 'ni'); 11 (desenganjo ni doló); 12 i 13 (ta forma i ta alabá); 16 i 18 (kologá i anhelá). i tambe mundu pretu(19.) i mundu kòrá (1.). Tambe den 3 i 4 outor ta uza dos biaha 'M'a' (ku ta e dos promé lèter di su fam, ounke mi no ta kere ku esaki tin signifikashon spesial!) Den poema ta papia di balansa (8.) ku semper ta midi dos kos i kòrda tambe ku e poema tin dos orashon.

o Karakterístikanan stilístiko

E poema tin aspekto síkliko, den delaster liña ta ripití e palabra di título mundu. Efekto ta ku nada no a kambia, loke kontenido tambe ta ekspresá.

o Kontenido
- título MUNDU KORA. Kòrá ta koló di sanger, di bida. Tambe ta koló di shelu di
ora solo baha. E título no ta regresá literalmente den e poema.
- motibu Desengaño (peso) di bida; Diferensia entre realidat i anhelo.
- tema Maske kiko mi purba mi n' por kambia desengaño di bida.

o Akohida
E poema ta atraé mi si, pero mi no gusta su vishon riba bida. Su bunita zonidu, su kompetensha, su misterio, su arte i pasobra e ta un poema pa lucha kuné komo lesadó, kada biaha ku mi ta les'é e ta otro, e ta dunami poko mas di su paden. E ta bira mas kla i alabes i ta mustrami ku e no ta loke mi a pensa òf lesa den dje anteriormente.
E preferensia pa vokalnan [a] i [o] den e poema aki por nifiká (Djo libra mi) algu esotériko. Den siensia euritmétiko tur zonidu tin etimologia. Kada zonidu ta nifiká algu distinto, pasobra e ta bini di tempu ur, ora hende tabata mas serka di Sernan Kreativo. [a] tin di be ku 'para habrí pa mundu, laga mundu drenta den bo, pa bo keda sorprendí' i [o] ta zonidu pa ekspresá 'kuido, dedikashon'.
Mi interpretashon ta ku e 'mi' ta hende sensitivo ku ke pa mundu ta bunita, pero e no ke mustra vulnerabel, ni suak i p’esei e ta traha su fachada di anhelá pa mundu bira pretu.
-fin-

UN BUTISHI BASHI (KUENTA DI TIP MARUGG)

o Deskripshon
Mi ta lèn kantu di un borchi kaminda tin skirbí: TA TAHA PA HUMA i mi ta sende un sigaria ranka un huma."
Asina e kuenta di Tip Marugg ta kuminsá. E agregashon di palabra kòrá ta publiká den Antilliaanse cahiers aña 3, n° 3, 1959 kua ami a tuma komo fuente. Den PSK III e kuenta ta para na página 51/52. Ei e ta saká for di La Prensa, edishon di Pasku 1949. Tin mas adaptashon i korekshon den e variashon publiká den Antilliaanse Cahiers (ku suptítulo: Antilliaanse motieven)*. Pero pa e tarea aki esaki no ta (masha) relevante. E ta konsistí di dos página i un par liña (den AC).
Espektativa di antemano basá riba nòmber di outor: E kuenta lo trata pregunta di bida: ki balor bida tin? Tambe lo e trata krueldat di bida i bebementu di alkohòl.
Reakshon preliminar despues: Un 'mi' a mata sinku yu di pushi i tòg nada no a kambia. E título no ta bini bèk den e kuenta literalmente (meskos ku na e poema). E pasashi mas remarkabel ta e deskripshon di e matamentu. E ta horibel. Kon hende por hasi esaki? Persona prinsipal ta e 'mi', e kontadó. E tempu den kua e kuenta ta tuma lugá ta algun ora, for di atardi te den anochi (e tempu kontá ta poko mas largu, esaki ta kontené tambe e 'awe mainta' dje matamentu). E lugá ta restringí na e kaya unda e 'mi' ta para i kana. Tema ta: Nada den bida no a kambia maske 'mi' t'e ladron di mas grandi. E tema akí tin koherensha ku esun di e poema. (kriterio komparatístiko)

o Profundisashon
Kiko e título ke men? UN BUTISHI BASHI ta loke ta sobra ora e alkohòl ku tabata e kontenido a kaba. E ta metáfora pa kos inútil, sin balor, den e kaso aki bida sin balor i e ta siñalá na bebedó di bibida. Su zonidu ta mashá poétiko, ku aliterashon, asonansia i ritmo.
1. Promé palabra: Mi. Foko ta riba e 'mi' mesora. Den e kuenta tambe e 'mi' ta e personahe prinsipal. Lesadó ta mira mundu ku wowo di e 'mi'. Promé frase tin humor, ta munstra ku e 'mi' ta bai kontra 'regla'. Promé frase mesora ta promé alinia.
2. Den di dos alinia 'mi' ta tende kombersashon di dos muhé. Humor atrobe: 'Nan lep no ta keda para ketu ni un momentu.' Nan ta papia tokante mata kasá.
3. Den di tres alinia 'mi' ta opservá un kachó i su reakshon riba un polis. 'Ladron' tin konekshon ku promé frase (hende ku no ta tene nan mes na regla) i ta mustra dilanti na di nuebe alinia (...awor aki tur hende mes a bira ladron. Ami t'e ladron di mas grandi,...)
4. 'Mi' ta move den alinia kuater, pasa dilanti misa: konotashon ku edukashon religioso, esta katóliko. Loke religiosonan a bisa e outor, ta hunga papel importante den sobrá obra di Marugg. Nan tambe tin lei, i si bo ta mal mucha Dios òf Su Asistentenan lo kastigá bu. 'Mi' ta hari (humor) ora e pensa ken ta bai shelu.
5. Alinia sinku ta konsistí di un frase so: e mester ta mashá importante. Berdaderamente 'mi' ke haña sa ken por bai shelu?
6. Atrobe un frase pa un alinia: A bira anochi. Alinia pa marka tempu. Lesadó ta kuminsá ripará ku 'mi' ta burachi, pasobra 'mi' no a sinti ku a bira sukú kaba.
7. Atrobe un frase pa un alinia. E kuenta ta skirbí pa un poeta. Asina bon konsiderá el a uza su palabranan, asina bon strukturá e obra di arte ta.
8. 'Mi' ta hasi otro kos ku no tin mag: 'benta e sigaria door di jalusi di un kas'. Introdukshon di otro tipo di ladronisia: preis di sigaria a subi.
9. Den alinia nuebe klímaks di ladronisia ta bin: mata bida. Konotashon ku alinia dos: E muhé yòn tin gana di tin yu. E gana ta ripití den alinia kuater, anto nèt e persona aki no ta bai shelu segun 'mi' 'pasobra e no por muri ainda: e tin gana di tin ju.' Ke humor marga, kasi sinismo!
Deskripshon hororoso di matamentu di sinku yu di pushi. Ku klímaks. Kada siguiente yu ta muri mas kruel.
10. Katársis. 'Mi' no por wanta tenshon mas. E ke yora i ta kanta. E ta dal un kansion, manera e kachó (alinia tres) ta kuminsa grita di remata. Kansion masha straño mes. E kantika tin kuater verso. E ta meresé análisis riba su mes, ku ta fuera di e tarea aki. Djis algun remarke: e tin repitishon, enumerashon i klímaks. Kada siguiente verso ta konta un pia ménos, ora nos ta konta e tres punto den verso kuater tambe komo un pia.
[Ta uza palabra 'mucha'. Un di e temanan di Marugg ta e mucha hòmber ku a muri.]
Manera den alinia kuater e muhé ta kanta tambú na misa, 'mi' tambe ta kanta tambú. 'Mi' por bai shelu?, ami, lesadó ta puntra mi mes. Pero 'mi' no ta ekspresá esaki. Loke 'mi' si ta bisa: M'a mata sinku ju di pushi i tog mada (sèc) no a kambia. Tur kos a keda meskos; ... nan tur ta bibu ainda. Asta mi mes ta bibu ainda.
11. E delaster frase (sea: Asta mi mes ta bibu ainda) ta habri delaster alinia. E alinia aki tin dos orashon. E otro ta: Pero esta fuma mi ta awe nochi! E 'mi' ta asombrá ku e ta bibu ainda, maske e ta konsiderá su mes e ladron mas grandi.

o Balorisashon final
E kuenta akí ta arte. Outor ta artista. E obra ta kuadra ku tur lei di ta arte. Meskos ku den e poema, den e kuenta aki tambe ta konta ku loke Martinus Nijhoff a skirbi: "Lees maar er staat niet wat er staat." Por tradusí esaki na dos manera: "Lesa, pero no ta para loke tin pará", òf "Lesa numa, no ta para loke tin pará". Tur dos manera ta aplikabel pa bon arte. Ounke e kuenta tin deskripshon hororoso di kon 'mi' ta mata sinku pushi yòn, bou di superfisie mi ta sinti ku mi ta identifiká ku e 'mi'. Anto ku e 'mi' ta djis hasi e akto pa buska kon leu e por bai kontra regla, prohibishon i lei pa eksperensiá ki ora kos ta kambia, sanshon i fuku ta bira bèrdat.
Mi mes tambe, ora mi tabata hóben, a fantasiá di mata bida di bestia, pues mi ta rekonosé e heful. Ta proseso paradòksal pa apresiá bida mas.
E ta arte pasobra ounke mi no gusta parti dje kontenido, e ta asina bon skirbí ku mi gusta les'é si. Mi ta bai lesa mas di Tip Marugg, pasobra mi a ripará ku kada bia mi ta deskubrí otro kos. Por ta mashá bon ku pa mi 'leesdossier' mi ta bai lesa analisá su dikshonario erótiko.

zondag 28 juni 2009

Laiza porko sushi

A Deskripshon

Título: Laiza porko sushi
Outor May Henriquez
Original na papiamentu si ounke e komedia akí ta basá riba Pygmalion (di George Bernhard Shaw)
Traduktor: -
Género teater, komedia
Aña di publikashon sin (1954 informashon saká for di May Henriquez liña, koló i ritmo, trabou di palu, piedra, klei i pèn, 2001 port’i heru publications, isbn 99904-0-356-2)
Editorial sin
Edishon promé i úniko? (Drukkerij Scherpenheuvel)
ISBN sin
Kantidat di página 139
Ilustrashon Potrèt di e komedia
Ilustradó: fotógrafo anónimo?
Portada dilanti lèter so (título etc)
Portada patras nada
Kantidat di kapítulo 5 akto
Índise sin

Biografia kòrtiku di e outor:
May Henriquez – Alvarez Correa (Shon May) (Kòrsou 6 di mei 1915 – 5 di òktober 1999).
Despues di segundo guera mundial, May a bai studia na Academia de Bellas Artes na Caracas. Na 1949 el a bai Paris kaminda el a studia ku Ossip Zadkine.
Na 1952-53 el a sigui un kurso di direkshon di teater ku Paul Storm a duna.
Na 1960 el a risibí Laiza di Plata, un ‘Oscar Kurasoleño’ di elenko di “Laiza Porko Sushi”. Na 1989 el a risibí e Chapi di Plata di Fundashon Pierre Lauffer pa su kontribushon na desaroyo di papiamentu.

Bibliografia di e outor:
May tin un variedat ekstenso di obra na su nòmber; no ta tur a Sali publiká. Ata akí algun título:
E pia di makaku, piesa pa radio, tradukshon original di The Monkey’s Paw di W.W. Jacobs, 1947
Ami dòkter? Lubidá! piesa pa teater, adaptashon di Le Médicin malgré lui di I.B.P. Molière, 1953
Kani mi pa mi kani bo piesa pa teater, fantasia moderno riba The taming of the shrew di W. Shakespeare, 1969
Porta será piesa pa teater, tradukshon di Huis clos di J.P.Sartre, 1973
Kèlki na boka piesa pa teater, tradukshon di Bokaal aan de lippen di C. Debrot, 1973
Yaya ta konta, kuenta pikí aki ku aya buki di kuenta pa mucha, 1981, di sinku edishon 1993

(fuente: liña, koló i ritmo)

B Profundisashon

Motibu di eskoho
Ta práktiko: mi tin e buki den mi biblioteka; ademas mi por a kumpra un monton na preis abou pa mi studiantenan na UNA. Sóbadje mi gusta teater.

Espektativa
Lo ta un buki pa entretené i dibertí. Kisas un tiki antiguo, pero ku amor pa papiamentu.
Pygmalion (título di e piesa pa teater original) ta un eskultor den mito griego ku no tin interes pa e sekso femenino. Pero un dia el a namorá di un estatua di un muhé ku e mes a krea. Pygmalion ta pidi Afrodite pa duna e estatua bida, loke e diosa ta hasi. Despues Pygmalion ta kasa ku su kreashon.
Laiza porko sushi lo trata algu paresido.

Promé frase
Tin dos tipo di frase den un piesa pa teater, unu ta deskripshon di esena, e otro ta loke un di e personahenan ta bisa. Pa Laiza porko sushi nan ta:
Esena ta habri i nos ta weta front di Cinelandia. i
(IRMA:) Min por komprondé, foi dje ora ku Freddy a sali pa bai buské auto, ta unda e por a keda?

Último frase
(RAOUL:) Elise! (Raoul ta kore braza habrí bai serka dje.) i
TELON RAPIDO nèt PROME ku nan topa.

Tema
Por eduká, sivilisá adulto mal eduká ainda ora e boluntat t’ei.

Personahenan
Eilza ‘Laiza’ Mendez, un bendedó di pinda Raoul Alvarez, profesor di idioma
Eduardo ‘Wawa’ Mendez, su tata baridó di kaya Felicia Alvarez, su mama Anita Montes, masha dèfteg, un konosí di Sra. Alvarez
Guillermo ‘Guigui’ Fonseca, profesor di dioma ku ta bira amigu di Raoul Irma, yu di Anita
Leonoor ‘Nono’, un hende muhé ku ta weta kas pa Raoul Freddy, yu di Anita
Un kria di kas na kas di Felicia
Un shofùr di taxi
Un hòmber bieu, un hende, un señor

Desaroyo di karakter
Úniko personahe ku ta kambia di fachada ta Laiza, pero e no ta kambia di karákter. Sobrá personahe tampoko no ta kambia di karákter.

Tempu
E ta hunga den añanan ’50. E tempu kontá ta mas o ménos kuater luna. E tempu pa konta lo ta dos, tres ora, konsiderando ku esaki ta un teksto pa teater. A tuma mi tres dia pa les’é.

Lugá
Kòrsou, dilanti di Cinelandia, studio di Raoul i sala di kas di mama di Raoul

Konflikto
Tin un pustamentu: Raoul por eduká Laiza?
página 18 (Akto I) Raoul ta bisa tokante Laiza:

Bo ta weta e kriatura aki su papiamentu onbeskop i ku su boka jen di palabra malu; e’n tin chens, e tin ku keda bendedó di pinda of skopdó di kaja su bida largu, en’ por bai dilanti asina ki. Pero, mi ta pustá bo ku mi por kohe e porkeria aki, treen e siñé manera, siñé, papia, eduké, i introdusié komo un dama, den sala di kualkier di mihorsitu famia di sociedad djaki! Mi por te hasta haña un trabao pé na un dje empresanan grandi na un hotel, i tuma kuenta ku un bon recepsjonista ta un djap di mas exihente ku tin, e ta rekerí no solamente papia bunita, sino ku un stem kulto, agradabel, y ku masha personalidad.

LAIZA:
(Ku a para skucha ku masha atensión.) Esta sa mè-mè no? Ta lechi kabritu su mama meste a dune bebe!

RAOUL:
Mè-mè exaktamente; mè-mè te úniko idioma ku abo sa papia... te aínda. Pero nunka ba tende di Maria Porko Sushi? Kon, di un limpiadó di fogón, ún día el a bira prinsèsè? Wel ami por hasi un sorto di milager asina pa bo! (....) (Ku guiellermo). Parse bo’n ta kere ku mi por?

GUILLERMO:
(Ta sagudi kabez). Nò, no ta ku mi no ta kére, pero mi ta pensa ku hopi ta depende dje voluntad, di Maria pa e ke bira prinsès, no ta parse mi ku mi ta mira masha ambisión aki. (...)

Solushon
Laiza ke pa Raoul siñ’é. Nan ta logra.

Estilo
May Henriquez ta hunga masha bon ku e diferente idioma di lenga papiamentu (mira e sitashon mas aleu bou di Baloriasashon). Su estilo ta lihé, yen di humor i e ta ekonómiko den su uzo di palabra: den algun palabra e por pinta e situashon.
Mi no ta bai kompará Laiza porko sushi ku e original di George Bernhard Shaw, pero mi ta nota si ku e título di e original ta referí na e protagonista maskulino pero e título di Laiza porko sushi ta referí na e protagonista femenino.

Resúmen di kontenido
Akto I (página 5-22)
Fin di desèmber, dilanti di Cinelandia, Raoul ta pusta ku e por transformá e bendedó di pinda Laiza ku ta parse Maria Porko Sushi (Cinderella) den un ‘dams di sosiedat’.

Akto II Esena 1 (23-67)
Siguiente dia, den studio di Raoul, Laiza ta presentá pa haña lès, e
kier bira un hende nèchi, ende sport ku por bai traha na otel nasjonal. (p 27)
Awor si Guillermo ke sigui ku e pustamentu (p 33) ku denter di 4 luna Raoul ta logra. E ke asta yuda ku e eksperimentu aki. Raoul ta aseptá i Laiza ta keda biba na kas di Raoul turesten. Nono ta puntra Raoul p’e komportá nèchi, komo ehèmpel pa Laiza i legumai di papia palaba malu.
Wawa ta bin buska su yu pero e ta bai sin dje.

Akto II Esena 2 (68-70)
Mesun studio un par di siman atras. Laiza (awor e ta yama Elise) ta desaroyá bon.

Akto III (71-94)
Sala di kas di shon Felicia Alvarez mas o ménos dos luna despues di akto I. Laiza ta bin bishitá Shon Felicia pa promé biaha. Segun mama di Raoul e ta hasi bon impreshon loke ta trata paña i su stèm, pero e no ta presentabel mirando e palabranan ku Raoul ta siñ’é.

Akto IV (95-107)
Despues di aña (dia) di la Reina den Raoul su studio. Despues di mei anochi. Raoul i Guigui ta kontentu ku resultado di nan eksperimentu. Nan a kaba ku Laiza. Pleitamentu entre Laiza i Raoul.

Akto V (108-139)
Mes esena, su manisé mainta. Laiza a hisa su bela el a bai for di e kas. Felicia ta bin pa zundra Raoul: ta su mes falta. Wawa ta drenta bon bistí, un dandy òp en top.
(tópiko di banda: Raoul a skirbi un karta pa un sierto Goldstein na Merka splikando ku Wawa ta e moralsita di mas original ku Raoul konosé. P’esei e mionario ta paga Wawa mil florin pa luna bou di kondishon ku esaki ta prediká moralidat, “ora tin nodi – nunka mas ku 5 bia pa aña”. Pero Wawa ta mira esaki komo un kastigu, el a pèrdè su libertat... Di bèrdè algu pa den komedia!)
Mama ta para na banda di Laiza. Raoul no ke pa Laiza bai, pero e motibu no ta loke Laiza gusta. Nan ta sigui pleita. E fin ta habrí, nos no sa sigur si Laiza ta keda...

Aplikabilidat pa enseñansa
Bon pa splika diferensia entre lenga i idioma;

Algun idea pa uz’é:
• alumnonan por aktua pidi di e piesa; (film’é)
• por laga nan hasi investigashon tokante e diferente idioma di papiamentu
• por kompar’é ku e original (i e adaptashon pa musical My fair lady)
• por laga nan buska mas piesa pa teater di May Henriquez i investigá esaki
• hasi investigashon tokante Cinelandia i e temporada históriko di añanan 50
• entrevistá aktornan (p.e. Nydia Ecury, Bunchi Römer, Frank davelaar?) ku a partisipá den e fushon


C Balorisashon

Bal la pena. Bon obra. Eksperensia na UNA ta ku studiante gust’é. Bo ta sinti e amor pa papiamentu di e outor.

Pa kòrda:
RAOUL: (Akto I, p 17)
... Ma studia idiomas, pero semper mi tabata interesá den papiamentu, semper ma hanja prèt, kón maske kon chiki Korsow tá, toch tin tantu manera difèrent di papia papiamentu. Tin papiamentu di hende di Punda, papiamentu di hende di Otrobanda, papiamentu di kunuku, papiamentu di Shon Pastoornan, de hende di barku, di jiu di Korsow ku a studia foi tera; sin konta otro islanan...

Amor i sakrifisio Guillermo Rosario

Amor i sakrifisio di Guillermo E. Rosario

Parti 1: deskripshon

Título: Amor i sakrifisio
outor: Guillermo E. Rosario
aña: 1974
imprimí: Impresos Comerciales Tels 45-51-28 y 41-46-57, Medellín, Colombia

Ta kuminsá na p.1 kaba na p.271

soft-cover

riba portada un pintura di Oscar Ravelo: kara di un muhé koló maron i di un hòmber koló blanku ku barba ku ta mira otro, i bruá den e mes un pintura un muhé (mesun?) ku arma di kandela humando den su man drechi i na un plan mas dilanti un hòmber koló maron ku (ta tira?) un kitara.

Motivashon

Mi a skohe e outor akí pasobra nunka mi no a lesa nada di dje ainda. Mi sa ku el a publiká basta título, poema di okashon, novela etc. Den biblioteka mi a haña dos título banda di esaki: M’a bolbe mi dushi i E angel pretu, publiká konsekutivamente na 1973 i 1974. M’a skohe pa kuminsá lesa amor i sakrifisio pa motibu di su título i portada. Mi a preferí e título aki, ta difísil pa bisa otro palabra.
Dikon mi no a lesa nada di e outor aki ainda? Informashon ku mi tin te awor aki ta hasi e outor aki no interesante, no literatura di arte, sino mas lektura, novela di tipo Bouquetreeks asina yamá literatura trivial.

Mirando e tres buki mi ta mira ku nan no tin informashon riba portada patras, nada di kontenido ni di outor, ni skirbí ni portrèt. Paden por mira ku e tipo di lèter ta ku ‘schreef’, (e ta parse Times Roman punto 10) ku masha hopi frase ta kaba ku mas ku 3, 4 i hasta 5 punto..... Tambe ta ripará ku ta kibra palabra den sílaba (afbreken), tin biaha ku un strepi kòrtiku primí, tin biaha korigí ku man, tin biaha ku un strepi largu, tin biaha ku dos strepi kòrtiku; den korto e lay out ta mustra eksagerá en bes di trankil i distinguí.
Den e buki no tin tabla di kontenido, pero por ripará ku tin diferente kapítulo i supkapítulo. Mi a purba traha un tabla (índise) pa mi mes:

Kapítulo Página
Sin number 1-9
I 10-15
II 16-17
III 18-?
? ?
VII 57-271

Esaki ta mustra muchu tiki kuido di e editor? Si ta’ tin?

Literatura sekundario

Kua literatura sekundario a forma mi konosementu previo?
Den 1) Autonoom, Nederlandstalige literatuur op de Antillen no tin nada (Rosario no a publiká nada na ulandes?).
Den 2) Met eigen stem, Herkenningspunten in de letterkunde van de Nederlandse Antillen en Aruba tin pará ku
Guillermo Rosario tabata miembro di komishon na 1960 ku7 a hasi proposishon pa ortografia ofisial di papiamentu. Outornan Heuvel i van Wel ta skirbi ku Rosario ta un outor no di nivel di literatura mundial, sino nan ta konsider’é importante si pa desaroyo di literatura lokal. Su novelanan realístiko i históriko i su poemanan na papiamentu ta masha konosí. Su obranan di teatro ta hala sala yen. Su promé novela ta publiká na 1943 (Un drama den hanch’i Punda). El a meresé premio literario na 1954 i 1976. Rosario mes a bisa ku su meta prinsipal ta alkansá igualdat di e rasanan. Konmoshon sosial i rasial den region Karibe ta temanan den su obra.
Den 3) Antilliaans proza, acht uittreksels van Antilliaanse prozawerken no tin nada.
Den 4) Beneden en boven de wind, Antilliaanse literatuur, Rutgers ta skirbi ku a komponé e storianan sin niun profundisashon sikológiko ni probabilidat, ku a hasi nan mas mihó lektura popular ku literatura serio. Meta no ta moralidat sino pa dibertí. Ta deskribí kos di Kòrsou mes. Ta fásil pa rekonosé ambiente. A deskribí norma i balor propio, problema di obreronan yòn, mayoria yu di un mayor so, ruman sin doló, paranda na Punda, etc. Ta trata di un kultura di bèrgwensa ekspresá den preokupashon pa huisio moral di otro hende.

Sinembargo e buki menshoná último aki ta di un fecha (1996) ku e no ta forma parti di mi kargo kultural di mi hubentut. Meskos ta konta pa Pa saka kara ku tin e kantidat mas grandi di informashon. E historia di literatura papiamentu i su antologia aki ta publiká na 1998, tempu mi a hasi 41 aña, ku ta mas o ménos binti aña despues di e edat ku mi a forma mi prehuisio pa mi lesamentu kaba.

E buki mes awor.

Mi ta bai skirbi un relato di lesamentu basta minusioso i ekstenso, pasobra esaki ta e promé buki ku mi ta lesa pa e ekspediente di lektura (leesdossier) akí.
E otro buki pa mi ekspediente di lektura mi ta bai deskribí mas na e manera pidí, esta denttro di mas o ménos tres página.

Parti 2: profundisashon

E promé frase ta:
Segun e hendenan di e lugá, Julien Jacques D’Eremy i su famia tabata ser konsiderá komo krioyo, komokiera ku nan a nase ei na Sirnam no obstante ku Julien mes tabata un mulato nasé for di un tata Franses i un mama mestisa di e lugá.
Te aki e promé frase. Mi ta saka afó ku lugá di aktuashon ta Sürnam i no Kòrsou ku mi a ferwagt i ku e personahenan prinsipal lo ta e mulato Julien Jacques D’Eremy i su famia. Un tiki mas aleu riba promé página ta haña sa ku tata di Julien a muri ora Julien tabatin dos aña, ke men esaki a krese komo yu di un mayor so. Tambe ku Julien tin tres nòmber Franses ku tur ta kuminsá ku J, sin bisa kua ta e di tres. Ta informá tokante su trabou: den minanan di oro e ta piki oro.

Promé ku mi sigui mi a lesa e último frase na página 271:
I Emil ta primi man di su esposa tiernamente......
Mi ta ferwagt un fin alegre. Pero mi ta regresá na kuminsamentu, Na página 3 ta introdusí miembro di famia:
• Terese e yu muhé mas chikí i su preferida
• su kasa Stefanie
• e di dos yu muhé Eugenie
• e di dos yu hòmber Hector Lucien George
• e yu hòmber mayó Karl Joseph Napoleon
• e yu muhé mas grandi Charlotte
• i e hóben franses di Cayene ku a puntra pa kasa ku n’e, André Honoré de Jeanduet

Papa Julien (ku di ripiente ta yama Juliene pa motibu di eror di imprenta) ta bisa André ku e ta bai kumpra tereno pa traha kas i awor e ta bisa algu ku mi no ta komprondé bon:
i na unda nos por move mas o menos despues di dos o tres biaha mas i ku mi kita for di mina.....
Kiko e ke men ku ‘biaha’? Mi ta spera di haña kontesta mas aworó den teksto.
Na p 7 tin informashon ku por yudami: André tabata trese Julien i Karl den su boto tur kuartal for di e mina. Mi no tin konosementu di trabou di man den mina di oro, pero for di e informashon aki mi por saka ku Julien no ta bin kas tur dia, sino solamente un bes den kada tres luna. Esaki ta kuadra ku e hecho ku el a hiba regalo pa tur su famia.

{eror di imprenta manera e . i , den e siguiente parti di frase: Eugenie ta bisa brasando su .., ruman kontentu. (p 8)}

[Resúmen di kapítulo ‘0’ sin number: Sera konosí ku famia D’Eremy i anunsio de boda]

impreshon te asina leu: Rosario ta un bon kontadó di kuenta, pero e kuenta mes no tin mas nivel ku ‘soapopera’.

p 10 Su siguiente mainta Papa Julien i Karl André ta bai ku boto atrobe.
Nan ta traha plan pa futuro.
p 13 Papa Julien: “No preokupá bo, mi yu, ta nos tur tin nos plan. Tan pronto mi logra traha mi pida bohío, ku nos tur por bai aden, mi ta kere sigur ku e loke mi ta bai hasi ta produsí sufisiente ku bo por sigi bo estudio, pues, no pone bo kara tan tristu tur kos lo bai bon.....”
p 14 ta bira kla ku PJ a logra optené un tereno serka District-Commissaris pa e por planta riba dje, bou di kondishonnan
p 15 pero manera e mes ta bisa: “No duna e yu nòmber promé ku e nase... komt tijd, komt raad.”

Kapítulo II p16 17 so (tussenopname, lista di inversashon ? inventarisashon ?
p 16 A bula poko (5?) aña. Julien tin su finka rondoná pa un hòfi ku hopi pal’i fruta. Negoshi ta florea. Charlotte a kasa i ta biba na Saint Laurent. Paul (ken ta Paul?) a bai Aruba pa traha.
Na ‘kas’ ta biba
• Julien ku mama Stefanie
• Eugenie
• Terese

Lucien George ta bai skol na kapital, ma e ta skit hopi.

Kapítulo III p 18 - ?
Ta na e página aki numa mi ta haña sa e nòmber kompletu: Julien Julius Jaques D’Eremy. Anke na p 1 outor ta bisa (sin menshoná) ku e tin tres nòmber franses ku tur ta kuminsá ku J.
notisia: Pretendiente (prometido) di Eugenie ta un Cornelis Brouwer, su tata tin plantashi na mas di 20 km for di e hasienda di Julien.
p 19 “Lucien George a bai riba seru ku su kitara, manera kustumber....” aki mi tin ku interpretá ku e no ta bai skol na kapital mas i e ta biba na kas?

Terese tin 13 aña. Outor ta deskribié:
...su kurpa chikitu tabata bon proporshoná. Su koló tabata muchu mas kla ku di e otro rumannan; ku su kabei lisu i largu, e tabata e tipo indian, (...) El a Sali asina pa banda di su mama (...) Ta manera ku e hoben tabata sa loke tabata pasa den pensamentu di su tata, e ta pasa man den su kabei i ta pusha su pechunan chikitu i firme dilanti, mientras e ta debolbé mirada di su tata ku un sonrisa......”

Mi ta sinti algu erótiko den e deskripshon aki. Mi ta haña e mucha muchu yòn pa outor deskribié asina.
otro deskripshon di un hende muhé:
p 24 Eugenie tambe a krese i awor tabata un muhé kasi kompletu. (...) su semblante tabata inspirá simpatia i su kurpa bon formá tabata hala atenshon un bes. Su taye esbelta tabata move ku un indiskutibel arogansia, i no por ser ninga ku e tabata un bunita ehemplar di muhé.

p 25 notisia den korant: Mas o ménos 15 presu a hui for di Cayene (outor ta uza presu i prezunan dor di otro) Den e diskushon ku ta surgi Eugenie ta reakshoná ku e si ke topa ku nan, mashá entusiasmá mes i kompletamente otro ku e otronan.

Despues numa ta deskribi Cornelis Brouwer (p 27): 23 aña – kolo pretu.

p 29 Mama ta remarká ku Lucien George ta lat pa sena i ya ta tres dia ku e ta hasi e grasia aki siendo ku nunka promé esaki tabata un kustumber.

p 35 Ora Cor i Eugenie ta keiru nan so ora di anochi i Cor ta puntra pa nan kasa Eugenie ta kontestá ku Cor no mester kuminsá ku e kos ei atrobe. p 39 Nan ta frei.
p 40 Na posada di un Javanes ta bai bebe algu. Cor ta bira yalus pasobra Eugenie ta papia ku un otro yònkuman.
p 45, 46 Den sjèrs di Cor nan ta pleta formal, benta mal palabra pa otro. Eugenie: “Mi ta odia bo, neger miserabel, mi ta preferá di kana mil aña i no bai un minit mas ku bo,” i e ta bula kai for di e sjèrs.
Wer ta hunga su parti den esaki: Werlek ta kòrta i dònder ta zona masha serka mes. Cor no por dominá e kabai ku a deskabeyá i tabata kore pa loko. Masha mal tempu, pèrdè kaminda, ondulashon.
p 51 Eugenie a kuminsá sinti algu di remordimentu i di arepentimentu pero su orguyo di muhé tabata kita esei tambe for di dje.
awa tabata kai ?kortante
ya ku ?salvo ora ku un werlek kòrta

p 52 ora el a yega den e tera mas ?yanu
el a yega na un ?chosa i ei un hende ta dal e i el a pèrdè konosementu.

Kapítulo VII p 57
Ta Emil Jean de la Coste, un hòmber koló blanku ku ta papia franses, un presu fugitivo
?digerí e palabranan (verteert woorden)
p 60 E man tabata friw i e ?rose ku su kabes tabata manera un kalmante pa e mucha muhé.
p 64 Un kolebra venenoso a pika Emil. Awor esaki a pèrdè konosementu. Eugenie ta chupa e venenu for di e brasa, buska yerba p’e i ta resa pa lag’é na bida.
p 67 Den su estado for di konosementu Emil ta papia bisa frasenan largu, kon e ta inosente di e straf ku el a haña. Tambe e ta duna henter un relato kon el a ‘topa’ Eugenie.

p 71 nos ta ?kitu (quitte?)

p 75 aparentemente Lucien George ta esun ku ta yuda Emil ku kos di kas.

p 77 konstrukshon: e loke e tabata sinti den su kurason awor, hamás promé el a sinti pa hòmber algun. (dikon no: hamas promé e no a sinti)
? eskasamente nan a kita for di otro
el a ?disistí di esei

p 84 konstrukshon: e aventuranan ku el a tuma parti aden for di e momentu ku el a kita for di Cornelis Brouwer (refleksivo: sustantivo +ku + aden)

p 87 e héroe ku lo a salba e ?donseja, i kisas haña un bon oportunidat pa sasia e anhelo.

p 93 su bos ta zona ?lastimosamente

p 101 ku por proba mi ?koartada ku mi no tabata na e sitio di e krímen

p 103 Emil ta konta kiko el a pasa aden ku Antoinette

p. 109 Antoinette ta infiel ku Astor. Lucien George i Eugenie ta prepará partida di Emil.
p.114 Aviso di e outor sabetodo (alwetend): Pero su (= di Das Ray) binimentu a resultá den un serie di akontesimentu ku a kambia bida di Eugenie i henter su famia...
(Por ta Terese ta e menasa?)
p.115 ...Ningun di e dos personanan mayó a mira e ekspreshon ku a bini riba kara di Terese ni e rayo di odio ku a bini den su wowonan, ku kwa e tabata fiha Eugenie...

p. 116 Eugenie ta mira Das Ray i Terese (ku tin 13 aña!) ta frei.

p. 123 Rekompensa di Ray pa yuda Eugenie ta sèks kuné.

p. 127 Mama ta tende den pleitamentu di Terese ku Eugenie, Terese ta bisa ku Eugenie ta bai ku pasport i e ta haña un desmayo (flauwte)... No, mas bien ta atake di kurason.

p. 129 E ta bisa entre soyoso

p 137 Lucien George ta bringa ku Das Ray i pa mala suerte esaki ta kai den su propio kuchu (i e ta muri).

p. 138 Outor sabetodo (Alwetende verteller) Loke ta konserní na Lucien George, esaki no a Sali muchu malu for di e asuntu inmediatamente, anke destinu a reservá tur e konsekuensianan mas grave pa despues...

p 139 E kuater fugitivo ta bai ku i den boto di defunto Das Ray.

p. 142 presidarionan (dwangarbeiders=presidiarionan)

p. 143 Eugenie ta embarasá.

Awor mi ta bai lesa 50 página sin hasi anotashon mesora, pa mi trein mi memoria i purba hasi un bon resúmen despues di e 50 páginanan.

(ata e resúmen aki)
Terese ta menasá di usa e sekretu kontra Lucien George. Tata ta bebe mas i mas. Mama ta muri. Eugenie ta risibí karta di invitashon di Emil i e ta bai Fransia.
Lucien Geroge ta tende ruman di Das Ray, Ali ta konta ku tin interes pa e tereno di papa Julien, pa motibu di posibel presensia di materia krudo den tera. Awor LG ta komprondé e aktuashon straño di Terese i papa ya ku nan a bai stat pa hasi nogoshi sin bisa LG nada di esaki.
LG ta bai na e chosa skondí unda e ta topa 3 fugitivo. Ta esnan ku a hòrta e boto di Das Ray. Aparentemente nan no a logra di sali bai for di Sürnam. Nan konosé Emil i nan a disidí di skonde den e mesun chosa. Nan nòmber ta Jacques, Pierre, Robèrt (i ??).
Nan ta duna henter un relato kompliká (ku pa mi ta stroba e liña di e kuenta) ku mi no por resumí, asina kompliká e ta.
(te aki e resúmen)

Mirando bèk riba e tarea aki ku mi a duna mi mes, mi ta evaluá ku tin 2 kos + i 2 kos -.

+ sigui lesa sin interupshon pa skirbi
+ trein mi forsa pa memorisá
- no nota e palabranan deskonosí ta kita mi for di ekspandé mi vokabulario
- - no para ketu na e relato kompliká ku e fugitivonan ta duna, ku resultado ku awor mi no sa mes ta kuantu nan ta.

Awor atrobe mi ta bai nota mesora ku mi lesa.

p. 192 LG a primintí Robèrt pa yud’é sali fo’i Sürnam.

p. 193 Ahan, awor mi ta haña konfirmá ku ta tres amigunan nobo. (Pues no 4.)

p. 194/198 JG (skondí) ta tende kombersashon di Terese i un hóben Ingles, Charlie. Nan ta hasi amor. Nan tin un sekretu: Papa lo risibí 50 mil florin ora e firma un papel, ounke. no a haña zeta (petroli) riba e tereno ainda. Ademas e lo haña un porsentahe tan pronto ku e lugá kuminsá produsí. P’esei ta bai bora banda di e chosa.

p. 200 Papa J ta sufri di reumatismo na un brasa i p’esaki Terese ta firma tur papel.

p. 201 Ali Ray ta ofresé 100 mil florin pa e derechonan di e kunuku.

p. 203 JG ta proponé su tres amigunan pa nan hasi komo si fuera nan ta ingeniero i bin hasi investigashon.

p. 204/211 Jacques su profeshon ta ingeniero ku hopi eksperensia di hasi perforashon di prueba. Papa Julien i Jacques ta bai Moengoe, mina di bouksit, pa buska instrumènt i mashin.

p.212 Pa kasualidat (?) tin mester di Ingeniero na e mina. Jacques ta tuma e puesta inesperá en kambio pa e aparatonan.

p. 221 Awor Robèrt i Terese ta sunchi otro (hopi freimentu den enovela aki: Terese ku varios hòmber i Eugenie tambe).
Botániko Pierre ta krese mariwana i koka (papaver no ta logra) i orkidia.

p. 224 ...pero si enkaso ku berdat el (Robèrt) a bira steril, anto e no tabata mira e nesesidat pa buska libertat. (Ami no ta mira esaki komo argumento bálido, sino un ‘drogreden’.)
no sea nesio (domkop)

p. 226 Ai, kuantu e (Terese tabata odia su dos rumannan pa e dos frakasonan aki.
= Eugenie a tah’é di frei Cornelis Brouwer
= Luc.G. a tah’é di frei Ras Day
E tabata odia nan ku tur loke e tabatin den dje i el a hura ku nan lo pag’é di un manera o otro.

p. 227 Tambe tin dos operadónan di mashin. Un di nan yama Klank, un hóben fuerte i anke di rasa pretu e no tabatin mal aparensia.

p. 228 Robèrt a kuminsá traha ku masha ahinko (inzet).
Doblegá (?)
Ounke no teniendo muchu eksperensia pa su korto edat tòg e tabata laga si instinkto gui’é.

p. 230 el a mira Papa Julien tuma un faha di plaka na papel serka e hòmber.

p. 231 Ya ku b’a trese e kuminda, laga mi gast’e unbes...

p. 234 Pierre su bos tabata kolmá (stampvol) di emoshon.

p. 235 Despreokupá bo (= no preokupá bo)

p. 236 Nan lo pone tur klase di traba (obstakels) den su kaminda. Nan a kalumin’é (kalumniá=lasteren) serka e guardianan

p. 239 e hòmber tabata kompletamente esklavisá na bibida.

p. 242 Papa Julien a tuma e glas i den un solo trago el a likid’é.

p.245 e tabata den un estado di embriagues (??) pió ku nan a mir’é nunka promé.
Nan a haña zeta!

p. 247 pero gobiernu ta tuma e tereno bèk, nunka nan no a bendé ku P.J.

p.249 LG a hasi un kas di pleizi di e hasienda, unda ta huma pita, ta sneif kokaina i unda prostituta ta traha.

p. 250 Pierre a muri manera semper el a deseá, sin duna ningun hende molèster.

p. 252 Terese tabata eskivá (vermijden) mirada di PJ.

p.253 PJ ta deskrubrí ku Terese ta esklavisá na droga i ta prostituá

p. 254 PJ ta kima e matanan di marihuana.
PJ ta bisa Julien Goerge ku esaki no ta sirbi pa nada mas sino pa trese desgrasia na su lugá. “Promé bo a destruí bida di bo mama, despues bo a strobami den mi trabow i awor bo ta distruiendo bida di bo ruman muhé.”

p. 255 Hendenan drogá ta sende e pipa na unda gasolin ta yega for di tera na kandela. Tin tres morto den e eksploshon. Ora polis ta yega nan ta mira PJ (ainda) ku e bleki di gasolin den su man i nan ta gar’é bai kuné.

p. 256 Klank (e frei di Terese tambe ta un di e tres mortonan.

p. 258 L George no ke biba den kas di PJ mas, sino den chosa. Ora e ta drenta kas pa buska su kitara e ta mira Terese ku un frei nobo, un polis ku tin ku vigilá e pos di petroli.

p. 259 Terese ta konta e polis bèrdat di kon LG a mata Das Ray. E polis ta menasá LG ku su rebòlbu. Pero LG ta tuma destino den su man i komo defensa ta tira e polis promé ku esaki por tira LG.

p. 260 Terese ta tira LG mata. (Wak e portada di e novela akí.) E ta entregá su mes na outoridat. Nan a apsolbé PJ di tur kastigu
p. 261 i nan a kondená Terese pa 15 aña será, pero nan ta hib’é asilo di lokonan.
Flashback di PJ di tempu Terese tabata chikí.

p. 263 Papa Julien ta kuminsá huma sigaria i mariwana, kaba tur sigaria ku e por haña den kamber di Terese.
E ta halusiná.

p. 265 Emil i Eugenie a yega nèt na tempu pa evitá ku PJ ta kai den pos.

p. 267 Eugenie den flashback ta rebibá momentu ku el a lesa telegram ku anunsio di morto si Lucien George.

p. 271 (último página) Awor aki numa mi ta haña sa kiko outor ker a bisa ku su t’tulo: Ta amor di Lucien George i su sentido di sakrifisio.

E novela ta kaba asina.


Parti 3. balorisashon:

Mi tin eful ku e outor por a sigui konta mas largu. E título no a sali pa mi. Tambe mi ta haña ku e dos fenómeno, amor i sakrifisio, no ta straño pa otro, nan no ta ekskluí otro. Amor ta enserá sakrifisio. Anto ken tabata e persona prinsipal? Den kuminsamentu Papa Julien ta haña mayoria di atenshon, despues Eugenie, despues ...? Mi no sa.

Rosario gusta konta kuenta pero e mester di un editor pa duna krítika konstruktivo riba e manuskrito.
Pa mi e novela akí no tin nivel haltu di literatura. Si tin nivel di kuenta. I mi a lesa hopi palabra nobo! E ekstenshon di mi vokabulario ta un di e motibunan importante pa kiko mi ta lesa buki na papiamentu.

(kaba anotá 23 di òktober 2004)
Outo evaluashon: Si mi keda traha asina pa mi leesdossier (ekspediente di lektura) e ta bira muchu diki i muchu trabou pa mi i pa e dosente (pa lesa). For di awor mi tin ku mantené mi na e kantidat di página stipulá, mas o ménos 3 página pa kada buki lesá.
Pero komo e leesdossier ta un dokumento di mi lesamentu mi ta laga esaki asina.

maandag 22 juni 2009

E parto di Barche Baromeo

A Deskripshon

Título: E Parto
Outor Barche Baromeo
Original na papiamentu si, ounke outor ta bisa ku el a kuminsá skirbié na ulandes.
Género novela den forma di kolazje. E ta parti novela históriko, parti novela di idea, parti novela di kultura di kurá i parti novela thriller. E tin algun karta i poema den dje. Gran parti di e teksto ta italiko, esaki ta e manuskrito, outobiografia di Frèt Wilbar.
Aña di publikashon 1996
Editorial ?
Edishon promé
ISBN 99904 0 185 3
Kantidat di página 300
Ilustrashon? no
Portada dilanti Diseño di Jennifer Gomperts: Na un manera artístiko, poko apstrakto, e hòmber nobo a nase for di e muhé. Alabes e ta un matris ku èmbrio i un pia ku ta skòp e hende ku ta bira lus, spiritualisá. Henter e portada ta reflehá e poemanan di den e novela.
Portada patras Potrèt di outor ku deskripshon di kontenido i algun rekomendashon
Kantidat di kapítulo E buki ta konsistí di shete parti, ounke no tin kontenido. E partinan ta di un tipo di diario ku Frèt Wilbar a skirbi. Sindia ta esun ku ta lesa esaki pero e ta bula aki aya den e páginanan. Resultado ta ku parti 5 ta kuminsá despues di parti 6.
Índise No tin, pero despues di e moto na página 5, e teksto ta kuminsá na p 7. Parti un ta kuminsá na página 12, parti dos na 96, parti tres na 152, parti kuater na 184, seis na 152, parti seis na 216, parti sinku na 240 i parti shete na 290.

Biografia kòrtiku di e outor:
Wilfred Florencio Baromeo a nase na Kòrsou (27/10/1943) komo grawatá di wea. El a bai Peter Stuyvesant College. En bes di bira ingeniero el a bira mener di skol. A bai Hulanda pa studia hoofdakte (1965/66). Bèk na Kòrsou el a traha na skol di Infansia Sint Antonius, pa djis despues di a realisá profundidat di 30 di mei ’69, move pa Da Costa Gomez College na Koraal Specht. Despues di graduá pa gym i spaño i LO papiamentu na 1984 e ta duna lès na Joseph Civilus school na Barber.

{Sr. Baromeo a bin papia tokante su buki i bida pa mi studiantenan na UNA, dia 23 di mei 2005.}

Bibliografia di e outor:
E Pali’i Bida (novela kòrtiku), 1990; E Parto (novela grandi), 1996. Pa esaki e ta risibí na aña 2002 e Chapi di Plata di Fundashon Pierre Lauffer. E ta trahando riba un novela nobo, titulá Baile di Almasola, Quo Vadis?


B Profundisashon

Motibu di eskoho
Ya ku esaki ta e úniko gran novela ku a sali e último añanan, i ku a gana e premio di Fundashon Pierre Lauffer, tambe e hecho ku Frank Martinus Arion a deklará ku E Pal’i Bida ta balapena mashá, mi no por keda sin lesa e buki akí.

Espektativa
Rumor tin ku e tin un struktura kompliká, i ku e ta kontené hopi idea pro kambio pa desaroyo di Antia spesialmente pa enseñansa en konekshon ku papiamentu. E kombinashon akí ta un reto pa desifrá e struktura i pone mi na altura di otro hende su idea pa mehorashon di enseñansa di nos pais.

Promé frase
Breda, Ulanda.
E no a kaba di drenta, ku sapatu ta zuai kai den huki, yas ta bai hak na kapstòk, suèter di kòl ta waya baha slap den stul..

Último frase
“Mas bo trafiká den hende, mas bo apresiá bestia”, e ta gruña.
“Mmmmmm”, Mèmè ta kafuña rabitu...

Tema
E revolushon di 30 di mei 1969 por trese kambio positivo den sosiedat Antiano. E por nifiká e parto di e antiano nobo.

E tema ta bini kla dilanti den dos sita di página 209. Nan ta saká for di pensamentu di Sindia:

Si. Skirbi i pinta. T’asina e ta analisá, saka kada bes di nobo... FORSA! Despues di kada krísis, Frèt ta nase di nobo, adaptá su Ta-den-mundu riba un plan mas elevá, biba kumpli ku PROPOSITO di su NASEMENTU. Manera el a tuma, biba, prosesá Trint’i Mèi, visualis’é den e kolazje den su kamber!
...
Anto el a skirbi “E PARTO” komo entrada di PARTI KUATER i mand’é pa bo, kèns! Ki sorto di yu “E PARTO” ei lo produsí: ANTIANO NOBO òf YU di DESESPERASHON...?!

Baromeo a kontestá durante su bishita na mi grupo di estudiante na UNA riba e pregunta unda el a haña inspirashon, ku e gusta skirbi i e ta desilushoná pa polítika ku a kibra e skol di Pasenshi.
E meta dje outor ta pa:
• Proba pa su mes ku e por skirbi un historia bastante amplio na papiamentu.
• Aportá na papiamentu (skarsedat di título optenibel)
• Dokumentá 30 di mei 1969 den konteksto
• Klarifiká un ke otro pa su mes.

Baromeo a skohe pa e título E Parto pasobra hóbennan tabata kere den era nobo ku lo bini despues di 30/5/69. Kada figura ta papia riba 30 di mei i nan mes renasementu. Outor ke sa kiko lesadó mes ta pensa, e antiano nobo a nase kaba?


Personahenan
Frèt Wilbar, artista di Arte-Pòp i mener di skol. (Esaki ta un anagram di e nòmber dje outor). El a vota blanku pasobra ounke e ke pa Frente Obrero ta haña voto, esaki no tin sufisiente inteligensia, ku URA si tin pero esaki no ta kuadra ku si vishon.
Sindia Martis, mama soltero di dos yu. Un di nan ta den klas di mener Frèt. Pa sostené trabou di mener Frèt den tim di Pasenshi e ta lanta su organsisashon di tiner-na-barika: Mama Pasenshi. Sindia ta esun ku ta lesa mayoria di e outobiografia di Frèt ku a sak’é na estado (kasi shete luna pasá) di un fruta ku e ta yama Plushe.
Ida Barry (=Kitty Emmen), feminista iskierdista ku a yega di tin relashon amoroso ku Frèt, ku e ta yama Kibrahacha. El a bai for di Kòrsou biba na Merka pa djòin Black Panther, despues a bai Cuba, Hulanda i Afrika pa asistí na e lucha pretu. E ta yega Kòrsou pa inougurashon di e skol nobo. Ida tambe ta lesa algun parti (PARTI SINKU, p’esei esaki ta bini despues di PARTI SEIS) di e manuskrito. Esaki ta na kas bashi di Frèt den kurá di Ma’a Lin. (p 240)
Ada, bunitesa, otro relashon seksual di ántes di Frèt.
Cayetano Prieto, agente di CIA ku a bin Kòrsou pa eliminá delaster un simia di revolushon kubano. E personahe aki ta hasi ku e novela ta parti thriller tambe.
Sado, kabes di skol di Pasenshi i otro miembro di e tim di Pasenshi. Nan no ta di akuerdo ku otro tokante vishon riba desaroyo di e antiano nobo.
Habitante di kurá di Ma’a Lin, e kurá fundeshi den bario ku su kas-wela i kas-mama, rondoná di kas di vipénan, yu, ñetu i bisañetu.
Personanan históriko manera Stanley Brown, Mac Alberto, Amos Nita, enfin muchu pa menshoná tur.

Desaroyo di karakter
No ta solushoná dudanan di personahe. Meta di e buki ta parse mas pa hasi pregunta na e lesadó ku pa skirbi un novela sikológiko.

Tempu
Tempu ta un elemento masha esensial. E tempu kontá ta ménos ku 24 ora, di 6 di mei 1974 te ku 7 di mei 1974, ku hopi flashback pa luna di mei 1969 i desaroyo despues di esaki. P’esei tambe por bisa ku e tempu kontá ta tuma mas o ménos sinku aña.

Lugá
Ta kuminsá na Hulanda pero mayoria ta tuma lugá na Kòrsou. Sindia ta sinta na su kas lesa e outobiografia.

Konflikto
Entre deseo pa via di skol di Pasenshi yuda krea antiano nobo i realidat polítiko ekonómiko ku ta laga sosiedat na su forma bieu. No tin balansa entre bida spiritual/kultural i e partinan ekonómiko i polítiko di bida.

Solushon
No tin un solushon. E buki ta laga e lesadó ku e pregunta: E antiano nobo a nase kaba? Frèt si ta kere ku e solushon ta kreatividat, arte ta bida i bida ta arte. E no ke bringa loke e ta bringa ku mesun arma ku esun ku e ta bringa, sino ku arte, amor. No ta arma ta disidí lucha, sino hende. Amor di klase i poder di amor. Na p 287 Cayetano ta bisa:
“Ta DOS alternativa Bida a lagabu kuné, Señorita Ida Barry... AMOR di PODER... òf... PODER di AMOR...!”

Estilo
Outor a skohe pa eksperimentá hopi ku e lenga. Tribilidat di krea palabra i verbo. E no ker a uza e pronòmber personal muchu. P’esei e ta personifiká tantu asina. Mira e promé frase sitá akiriba.
Banda di e rikesa di vokabulario ta uza hopi dicho i ekspreshon. E ta apliká verbo serial i reduplikashon verbal, elemento típiko di idioma krioyo i lenga papiamentu.

Perspektiva di kontamentu
Tin un kontadó omnipresente. Outobiografia (manuskrito) di Frèt ta for di perspektiva di Frèt. Sindia ku ta les’é ta reakshoná for di su mes perspektiva. Lesadó ta testigu di pensamentu di Ida tambe, pero nos no por drenta pensamentu di p.e. Cayetano. Loke nos ta tende di dje ta loke e ta papia ku Ida.

Resúmen di kontenido
E kuenta ta resultá den renombramentu di e skol di Pasenshi den dr. Efraim Jonckheer College na e bario pober di Pasenshi. Na kaminda pa e evento aki tur personahe pro i kontra e desaroyo di e antiano nobo pa medio di un skol eksperimental ta bringa otro. E mainta ei, 7 di mei 1974, 1) yu di Sindia i Frèt ta nase, 2) inougurashon di e skol no ta bai manera planiá, pasobra Frèt a organisá un sorpresa kreativo (el a buta e piesa di Dalí i un piesa di arte di su mes na lugá di e kara di Dr. Efraim Jonckheer den bròns, p 268) i 3) Staten ta habri na un manera inesperá. Aki tambe Frèt ta trese sorpresa.

Aplikabilidat pa enseñansa
Hopi posibilidat.
• E novela ta kontené asina tantu personahe i akshon ku por laga buska i deskribí por ehèmpel Sendy Curton, Cayetano Prieto, Chio, Sado
• Por buska informashon históriko tokante 30 di mei ’69
• Kompará E Parto ku Edward de Jongh su buki E dia di mas históriko
• Laga alumno traha un tipo di sosiograma di e personahe i figuranan prinsipal i nan relashon interaktivo
• Deskribí e habitantenan di ekurá di Ma Lin òf skirbi un ensayo tokante kultura di Kurá di Ma’a Lin
• Skirbi un artíkulo tokante Salvador Dalí i e pintura menshoná den e buki
• Buska informashon tokante Werner von Braun
• Traha un kolazje manera Frèt ta deskribí
• Traha un glosario pa E Parto di palabranan ménos frekuente
• Kompará Ida Barry ku Ada i Sindia Martis nan relashon ku Frèt i nan filosofia di bida
• Buska informashon tokante e movementu Black is Beautiful ku Angela Davis, Isaac Hayes (Black Moses), James Baldwin i Sammy Davis Jr. i skirbi un ensayo tokante e movementu aki
• Buska e muzik di Confusion will be my epitaph i analis’é
• Traha un ensayo tokante Dr Martin Luther King, ku bo ta sita henter su charla I Have a Dream den dje;
• etc....


Remarke òf pregunta
E trabou pa skirbi e buki akí mester tabata un trabou inmenso. Tòg tin algun punto chikitu di krítiko:
• Outor ta bisa ku e kantika Confusion will be my epitaph ta unu di The Isle’s Brothers. Esaki no ta korekto. E kantika ta di King Crimson. The Isley Brothers (esaki ta e spèlmentu korekto) a kuminsá saka LP na 1971 so.
• E ta spèl nòmber di Dr. Martin Luther King robes (Marten), di Isaac Hayes Black Moses tambe (Mozes e ta spèl e) (p 26), di Toussaint L’ouverture e ta spèl Touissaint (p 235).
• E ta yama e spich di Martin Luther King I’ve a dream. Esaki mester ta I Have a dream. (p 26)

Pero manera m’a bisa esaki ta un punto minimal.

C Balorisashon
Ta balapena mashá. Ounke mi ta haña su estilo aki aya tiki fòrsá i e parti mei mei basta tai pa e blo ripitishon di e mesun idea revolushonario, esaki ta un fuente pa hopi tipo i material di lès. E outor a logra kumpli ku su metanan. E novela ta asina riku ku ta imposibel pa trata tur su aspekto dentro di e limitashonnan di e relato di lesamentu akí. Sigun mi por skirbi un estudio ku:
entrevista ku p.e. Stanley Brown,
deskripshon antropológiko di kultura di kurá,
komparashon entre 30 di mei i movementunan manera Black is Beautiful,
estudio di e idioma di Baromeo
relashon di Arte Pòp i kolazje ku e obra akí
estudio profundo di podernan ekonómiko, polítiko i kultural/spiritual na Kòrsou i Antia, etcetra
di mas ku mil página tokante E Parto.

Anekso:
• kopia di e pintura di Salvador Dalí Geoploiticus Child watching the birth of The New Man
• letra di e kantika Confusion will be my epitaph di King Crimson ku a Sali na 1969 riba nan LP titulá In the court of the Crimson King.:


The wall on which the prophets wrote is cracking at the seams
Upon the instruments of death the sunlight brightly gleams
When every man is torn apart with nightmares and with dreams
Will no one lay the laurel wreath as silence drowns the screams

Confusion will be my epitaph
As I walk a cracked and broken path
If we make it we can all sit back and laugh but I fear tomorrow I'll be crying

Between the iron gates of fate the seeds of time were sown
And watered by the deeds of those who know and who are known
Knowledge is a deadly friend when no one sets the rules
The fate of all mankind I see is in the hands of fools...