dinsdag 30 juni 2009

Mundu kòrá Tip Marugg

1. MUNDU KORA (Tip Marugg (PSK III, 53)
2.
3. M'a lora den lodo di santana
4. i m'a skupi bala di mester,
5. pero ki balor
6. bala di kabana
7. ni orashon tin
8. ora balansa mes ta
9. basilá?
10. Si lodo no por laba
11. desenganjo ni doló
12. ku nubianan ta forma
13. i ta alabá,
14. anto
15. tampoko mi por spera
16. di kologá
17. den aire liber
18. i anhelá
19. pa mundu bira pretu.

den: Simadán, n° 1 (yanüari 1950); tambe den: Tip Marugg, Afschuw van licht [red. D. van Schendel-Labega]. Rotterdam: Flamboyant/P, 1976

o Forma
- E poema tin 1 titulo, 1 estrofa (stígiko ta e palabra na Papiamentu?), 19 verso i
2 orashon
- Metro i ritmo ta liber, largura di pia di verso tambe.
- Tin rima si, ounke no strukturá:
kora(1.)/lora(3.), lora(3.)/lodo(3.) santana(3.)/kabana(6.), mester(4.)/mes ta(8.), bala(6.)/kabana(6.), lodo(10.)/doló(11.), laba(10.)/alabá(13), alabá(13.)/kologá(16.)/anhelá(18.); mundu(19.)/mundu(1.), pa menshoná algun asonansia i akonsonansia.
- zonidu: frekuensha: a 41x, o 23x, i 18x, e 11x, u 7x.. [a] i [o] ta dominá.
E forma di e poema aki ta moderno i liber.

o Parafrase
Awor mundu ta kòrá. E 'mi' ke pa mundu bira pretu. E anhelu akí ta enbano, maske 'mi' a purba diferente kos, pasobra no tin balansa (harmonia?). Nubianan ta forma desengaño i doló. E promé orashon tin dos ekspreshon ku mi no konosé: bala di mester i bala di kabana. René de Rooy ta skirbi den 1951 (PSK III, 49):
No ta nesesario di bisa, ku poëta moderno, siguiendo su sistema di substitusjon por jega na mil variasjon den tema komun, kada bes nobis-nobis, nunka uzá te ainda. Asina nan ta jega di hanja ekspresjonnan manera esnan ku ta sigui aki: 'bala di kabana'...
For di esaki mi ta konkluí ku e delaster ekspreshon ta un neologismo di Marugg.Loke si ta kla ta ku e 'mi' a lora den lodo di santana i a skupi algu, pero sin balor. Kisas orashon(7.) tin di haber ku loramentu den santana? E 'mi' a lora den lodo pa laba desengaño i doló(10/11.), pero sin resultado. E 'mi' sa ku e no por spera(15.) ku kos imposibel [bula manera skèrchi den aire liber(16/17.) i deseá pa mundu haña koló di morto918/19.0] lo tuma lugá.

o Lenguahe figurativo
Den poesia moderno tin biaha no ta kla kla kiko ta literal i kiko ta idioma figurativo. Mi ta suponé ku e titulo ta figurativo, pasobra mundu normal no ta kòrá. E ta manera un metáfora, pero mi no sa e nòmber sigur sigur, ounke e tin algu di sinékdoke.
Por ta masha bon posibel ku e 'mi' a lora den lodo di santana, pero skupi bala di mester ta imposibel, maske mi no sa kiko e ekspreshon ke men. Aki atrobe e modernismo di e poema ta trese kuné ku e idioma figurativo no tin nòmber konvenshonal p'e. Òf ta inovashon, neologismo?
balansa ta basilá ta personifikashon, meskos ku lodo no por laba, nubianan ta forma i ta alabá.
Tin diferente biaha tipo di enumeratio, anto kada bes dos-dos: liña 3 i 4 (ku e konhunshon 'i'); 6 i 7 (ku 'ni'); 11 (desenganjo ni doló); 12 i 13 (ta forma i ta alabá); 16 i 18 (kologá i anhelá). i tambe mundu pretu(19.) i mundu kòrá (1.). Tambe den 3 i 4 outor ta uza dos biaha 'M'a' (ku ta e dos promé lèter di su fam, ounke mi no ta kere ku esaki tin signifikashon spesial!) Den poema ta papia di balansa (8.) ku semper ta midi dos kos i kòrda tambe ku e poema tin dos orashon.

o Karakterístikanan stilístiko

E poema tin aspekto síkliko, den delaster liña ta ripití e palabra di título mundu. Efekto ta ku nada no a kambia, loke kontenido tambe ta ekspresá.

o Kontenido
- título MUNDU KORA. Kòrá ta koló di sanger, di bida. Tambe ta koló di shelu di
ora solo baha. E título no ta regresá literalmente den e poema.
- motibu Desengaño (peso) di bida; Diferensia entre realidat i anhelo.
- tema Maske kiko mi purba mi n' por kambia desengaño di bida.

o Akohida
E poema ta atraé mi si, pero mi no gusta su vishon riba bida. Su bunita zonidu, su kompetensha, su misterio, su arte i pasobra e ta un poema pa lucha kuné komo lesadó, kada biaha ku mi ta les'é e ta otro, e ta dunami poko mas di su paden. E ta bira mas kla i alabes i ta mustrami ku e no ta loke mi a pensa òf lesa den dje anteriormente.
E preferensia pa vokalnan [a] i [o] den e poema aki por nifiká (Djo libra mi) algu esotériko. Den siensia euritmétiko tur zonidu tin etimologia. Kada zonidu ta nifiká algu distinto, pasobra e ta bini di tempu ur, ora hende tabata mas serka di Sernan Kreativo. [a] tin di be ku 'para habrí pa mundu, laga mundu drenta den bo, pa bo keda sorprendí' i [o] ta zonidu pa ekspresá 'kuido, dedikashon'.
Mi interpretashon ta ku e 'mi' ta hende sensitivo ku ke pa mundu ta bunita, pero e no ke mustra vulnerabel, ni suak i p’esei e ta traha su fachada di anhelá pa mundu bira pretu.
-fin-

UN BUTISHI BASHI (KUENTA DI TIP MARUGG)

o Deskripshon
Mi ta lèn kantu di un borchi kaminda tin skirbí: TA TAHA PA HUMA i mi ta sende un sigaria ranka un huma."
Asina e kuenta di Tip Marugg ta kuminsá. E agregashon di palabra kòrá ta publiká den Antilliaanse cahiers aña 3, n° 3, 1959 kua ami a tuma komo fuente. Den PSK III e kuenta ta para na página 51/52. Ei e ta saká for di La Prensa, edishon di Pasku 1949. Tin mas adaptashon i korekshon den e variashon publiká den Antilliaanse Cahiers (ku suptítulo: Antilliaanse motieven)*. Pero pa e tarea aki esaki no ta (masha) relevante. E ta konsistí di dos página i un par liña (den AC).
Espektativa di antemano basá riba nòmber di outor: E kuenta lo trata pregunta di bida: ki balor bida tin? Tambe lo e trata krueldat di bida i bebementu di alkohòl.
Reakshon preliminar despues: Un 'mi' a mata sinku yu di pushi i tòg nada no a kambia. E título no ta bini bèk den e kuenta literalmente (meskos ku na e poema). E pasashi mas remarkabel ta e deskripshon di e matamentu. E ta horibel. Kon hende por hasi esaki? Persona prinsipal ta e 'mi', e kontadó. E tempu den kua e kuenta ta tuma lugá ta algun ora, for di atardi te den anochi (e tempu kontá ta poko mas largu, esaki ta kontené tambe e 'awe mainta' dje matamentu). E lugá ta restringí na e kaya unda e 'mi' ta para i kana. Tema ta: Nada den bida no a kambia maske 'mi' t'e ladron di mas grandi. E tema akí tin koherensha ku esun di e poema. (kriterio komparatístiko)

o Profundisashon
Kiko e título ke men? UN BUTISHI BASHI ta loke ta sobra ora e alkohòl ku tabata e kontenido a kaba. E ta metáfora pa kos inútil, sin balor, den e kaso aki bida sin balor i e ta siñalá na bebedó di bibida. Su zonidu ta mashá poétiko, ku aliterashon, asonansia i ritmo.
1. Promé palabra: Mi. Foko ta riba e 'mi' mesora. Den e kuenta tambe e 'mi' ta e personahe prinsipal. Lesadó ta mira mundu ku wowo di e 'mi'. Promé frase tin humor, ta munstra ku e 'mi' ta bai kontra 'regla'. Promé frase mesora ta promé alinia.
2. Den di dos alinia 'mi' ta tende kombersashon di dos muhé. Humor atrobe: 'Nan lep no ta keda para ketu ni un momentu.' Nan ta papia tokante mata kasá.
3. Den di tres alinia 'mi' ta opservá un kachó i su reakshon riba un polis. 'Ladron' tin konekshon ku promé frase (hende ku no ta tene nan mes na regla) i ta mustra dilanti na di nuebe alinia (...awor aki tur hende mes a bira ladron. Ami t'e ladron di mas grandi,...)
4. 'Mi' ta move den alinia kuater, pasa dilanti misa: konotashon ku edukashon religioso, esta katóliko. Loke religiosonan a bisa e outor, ta hunga papel importante den sobrá obra di Marugg. Nan tambe tin lei, i si bo ta mal mucha Dios òf Su Asistentenan lo kastigá bu. 'Mi' ta hari (humor) ora e pensa ken ta bai shelu.
5. Alinia sinku ta konsistí di un frase so: e mester ta mashá importante. Berdaderamente 'mi' ke haña sa ken por bai shelu?
6. Atrobe un frase pa un alinia: A bira anochi. Alinia pa marka tempu. Lesadó ta kuminsá ripará ku 'mi' ta burachi, pasobra 'mi' no a sinti ku a bira sukú kaba.
7. Atrobe un frase pa un alinia. E kuenta ta skirbí pa un poeta. Asina bon konsiderá el a uza su palabranan, asina bon strukturá e obra di arte ta.
8. 'Mi' ta hasi otro kos ku no tin mag: 'benta e sigaria door di jalusi di un kas'. Introdukshon di otro tipo di ladronisia: preis di sigaria a subi.
9. Den alinia nuebe klímaks di ladronisia ta bin: mata bida. Konotashon ku alinia dos: E muhé yòn tin gana di tin yu. E gana ta ripití den alinia kuater, anto nèt e persona aki no ta bai shelu segun 'mi' 'pasobra e no por muri ainda: e tin gana di tin ju.' Ke humor marga, kasi sinismo!
Deskripshon hororoso di matamentu di sinku yu di pushi. Ku klímaks. Kada siguiente yu ta muri mas kruel.
10. Katársis. 'Mi' no por wanta tenshon mas. E ke yora i ta kanta. E ta dal un kansion, manera e kachó (alinia tres) ta kuminsa grita di remata. Kansion masha straño mes. E kantika tin kuater verso. E ta meresé análisis riba su mes, ku ta fuera di e tarea aki. Djis algun remarke: e tin repitishon, enumerashon i klímaks. Kada siguiente verso ta konta un pia ménos, ora nos ta konta e tres punto den verso kuater tambe komo un pia.
[Ta uza palabra 'mucha'. Un di e temanan di Marugg ta e mucha hòmber ku a muri.]
Manera den alinia kuater e muhé ta kanta tambú na misa, 'mi' tambe ta kanta tambú. 'Mi' por bai shelu?, ami, lesadó ta puntra mi mes. Pero 'mi' no ta ekspresá esaki. Loke 'mi' si ta bisa: M'a mata sinku ju di pushi i tog mada (sèc) no a kambia. Tur kos a keda meskos; ... nan tur ta bibu ainda. Asta mi mes ta bibu ainda.
11. E delaster frase (sea: Asta mi mes ta bibu ainda) ta habri delaster alinia. E alinia aki tin dos orashon. E otro ta: Pero esta fuma mi ta awe nochi! E 'mi' ta asombrá ku e ta bibu ainda, maske e ta konsiderá su mes e ladron mas grandi.

o Balorisashon final
E kuenta akí ta arte. Outor ta artista. E obra ta kuadra ku tur lei di ta arte. Meskos ku den e poema, den e kuenta aki tambe ta konta ku loke Martinus Nijhoff a skirbi: "Lees maar er staat niet wat er staat." Por tradusí esaki na dos manera: "Lesa, pero no ta para loke tin pará", òf "Lesa numa, no ta para loke tin pará". Tur dos manera ta aplikabel pa bon arte. Ounke e kuenta tin deskripshon hororoso di kon 'mi' ta mata sinku pushi yòn, bou di superfisie mi ta sinti ku mi ta identifiká ku e 'mi'. Anto ku e 'mi' ta djis hasi e akto pa buska kon leu e por bai kontra regla, prohibishon i lei pa eksperensiá ki ora kos ta kambia, sanshon i fuku ta bira bèrdat.
Mi mes tambe, ora mi tabata hóben, a fantasiá di mata bida di bestia, pues mi ta rekonosé e heful. Ta proseso paradòksal pa apresiá bida mas.
E ta arte pasobra ounke mi no gusta parti dje kontenido, e ta asina bon skirbí ku mi gusta les'é si. Mi ta bai lesa mas di Tip Marugg, pasobra mi a ripará ku kada bia mi ta deskubrí otro kos. Por ta mashá bon ku pa mi 'leesdossier' mi ta bai lesa analisá su dikshonario erótiko.

zondag 28 juni 2009

Laiza porko sushi

A Deskripshon

Título: Laiza porko sushi
Outor May Henriquez
Original na papiamentu si ounke e komedia akí ta basá riba Pygmalion (di George Bernhard Shaw)
Traduktor: -
Género teater, komedia
Aña di publikashon sin (1954 informashon saká for di May Henriquez liña, koló i ritmo, trabou di palu, piedra, klei i pèn, 2001 port’i heru publications, isbn 99904-0-356-2)
Editorial sin
Edishon promé i úniko? (Drukkerij Scherpenheuvel)
ISBN sin
Kantidat di página 139
Ilustrashon Potrèt di e komedia
Ilustradó: fotógrafo anónimo?
Portada dilanti lèter so (título etc)
Portada patras nada
Kantidat di kapítulo 5 akto
Índise sin

Biografia kòrtiku di e outor:
May Henriquez – Alvarez Correa (Shon May) (Kòrsou 6 di mei 1915 – 5 di òktober 1999).
Despues di segundo guera mundial, May a bai studia na Academia de Bellas Artes na Caracas. Na 1949 el a bai Paris kaminda el a studia ku Ossip Zadkine.
Na 1952-53 el a sigui un kurso di direkshon di teater ku Paul Storm a duna.
Na 1960 el a risibí Laiza di Plata, un ‘Oscar Kurasoleño’ di elenko di “Laiza Porko Sushi”. Na 1989 el a risibí e Chapi di Plata di Fundashon Pierre Lauffer pa su kontribushon na desaroyo di papiamentu.

Bibliografia di e outor:
May tin un variedat ekstenso di obra na su nòmber; no ta tur a Sali publiká. Ata akí algun título:
E pia di makaku, piesa pa radio, tradukshon original di The Monkey’s Paw di W.W. Jacobs, 1947
Ami dòkter? Lubidá! piesa pa teater, adaptashon di Le Médicin malgré lui di I.B.P. Molière, 1953
Kani mi pa mi kani bo piesa pa teater, fantasia moderno riba The taming of the shrew di W. Shakespeare, 1969
Porta será piesa pa teater, tradukshon di Huis clos di J.P.Sartre, 1973
Kèlki na boka piesa pa teater, tradukshon di Bokaal aan de lippen di C. Debrot, 1973
Yaya ta konta, kuenta pikí aki ku aya buki di kuenta pa mucha, 1981, di sinku edishon 1993

(fuente: liña, koló i ritmo)

B Profundisashon

Motibu di eskoho
Ta práktiko: mi tin e buki den mi biblioteka; ademas mi por a kumpra un monton na preis abou pa mi studiantenan na UNA. Sóbadje mi gusta teater.

Espektativa
Lo ta un buki pa entretené i dibertí. Kisas un tiki antiguo, pero ku amor pa papiamentu.
Pygmalion (título di e piesa pa teater original) ta un eskultor den mito griego ku no tin interes pa e sekso femenino. Pero un dia el a namorá di un estatua di un muhé ku e mes a krea. Pygmalion ta pidi Afrodite pa duna e estatua bida, loke e diosa ta hasi. Despues Pygmalion ta kasa ku su kreashon.
Laiza porko sushi lo trata algu paresido.

Promé frase
Tin dos tipo di frase den un piesa pa teater, unu ta deskripshon di esena, e otro ta loke un di e personahenan ta bisa. Pa Laiza porko sushi nan ta:
Esena ta habri i nos ta weta front di Cinelandia. i
(IRMA:) Min por komprondé, foi dje ora ku Freddy a sali pa bai buské auto, ta unda e por a keda?

Último frase
(RAOUL:) Elise! (Raoul ta kore braza habrí bai serka dje.) i
TELON RAPIDO nèt PROME ku nan topa.

Tema
Por eduká, sivilisá adulto mal eduká ainda ora e boluntat t’ei.

Personahenan
Eilza ‘Laiza’ Mendez, un bendedó di pinda Raoul Alvarez, profesor di idioma
Eduardo ‘Wawa’ Mendez, su tata baridó di kaya Felicia Alvarez, su mama Anita Montes, masha dèfteg, un konosí di Sra. Alvarez
Guillermo ‘Guigui’ Fonseca, profesor di dioma ku ta bira amigu di Raoul Irma, yu di Anita
Leonoor ‘Nono’, un hende muhé ku ta weta kas pa Raoul Freddy, yu di Anita
Un kria di kas na kas di Felicia
Un shofùr di taxi
Un hòmber bieu, un hende, un señor

Desaroyo di karakter
Úniko personahe ku ta kambia di fachada ta Laiza, pero e no ta kambia di karákter. Sobrá personahe tampoko no ta kambia di karákter.

Tempu
E ta hunga den añanan ’50. E tempu kontá ta mas o ménos kuater luna. E tempu pa konta lo ta dos, tres ora, konsiderando ku esaki ta un teksto pa teater. A tuma mi tres dia pa les’é.

Lugá
Kòrsou, dilanti di Cinelandia, studio di Raoul i sala di kas di mama di Raoul

Konflikto
Tin un pustamentu: Raoul por eduká Laiza?
página 18 (Akto I) Raoul ta bisa tokante Laiza:

Bo ta weta e kriatura aki su papiamentu onbeskop i ku su boka jen di palabra malu; e’n tin chens, e tin ku keda bendedó di pinda of skopdó di kaja su bida largu, en’ por bai dilanti asina ki. Pero, mi ta pustá bo ku mi por kohe e porkeria aki, treen e siñé manera, siñé, papia, eduké, i introdusié komo un dama, den sala di kualkier di mihorsitu famia di sociedad djaki! Mi por te hasta haña un trabao pé na un dje empresanan grandi na un hotel, i tuma kuenta ku un bon recepsjonista ta un djap di mas exihente ku tin, e ta rekerí no solamente papia bunita, sino ku un stem kulto, agradabel, y ku masha personalidad.

LAIZA:
(Ku a para skucha ku masha atensión.) Esta sa mè-mè no? Ta lechi kabritu su mama meste a dune bebe!

RAOUL:
Mè-mè exaktamente; mè-mè te úniko idioma ku abo sa papia... te aínda. Pero nunka ba tende di Maria Porko Sushi? Kon, di un limpiadó di fogón, ún día el a bira prinsèsè? Wel ami por hasi un sorto di milager asina pa bo! (....) (Ku guiellermo). Parse bo’n ta kere ku mi por?

GUILLERMO:
(Ta sagudi kabez). Nò, no ta ku mi no ta kére, pero mi ta pensa ku hopi ta depende dje voluntad, di Maria pa e ke bira prinsès, no ta parse mi ku mi ta mira masha ambisión aki. (...)

Solushon
Laiza ke pa Raoul siñ’é. Nan ta logra.

Estilo
May Henriquez ta hunga masha bon ku e diferente idioma di lenga papiamentu (mira e sitashon mas aleu bou di Baloriasashon). Su estilo ta lihé, yen di humor i e ta ekonómiko den su uzo di palabra: den algun palabra e por pinta e situashon.
Mi no ta bai kompará Laiza porko sushi ku e original di George Bernhard Shaw, pero mi ta nota si ku e título di e original ta referí na e protagonista maskulino pero e título di Laiza porko sushi ta referí na e protagonista femenino.

Resúmen di kontenido
Akto I (página 5-22)
Fin di desèmber, dilanti di Cinelandia, Raoul ta pusta ku e por transformá e bendedó di pinda Laiza ku ta parse Maria Porko Sushi (Cinderella) den un ‘dams di sosiedat’.

Akto II Esena 1 (23-67)
Siguiente dia, den studio di Raoul, Laiza ta presentá pa haña lès, e
kier bira un hende nèchi, ende sport ku por bai traha na otel nasjonal. (p 27)
Awor si Guillermo ke sigui ku e pustamentu (p 33) ku denter di 4 luna Raoul ta logra. E ke asta yuda ku e eksperimentu aki. Raoul ta aseptá i Laiza ta keda biba na kas di Raoul turesten. Nono ta puntra Raoul p’e komportá nèchi, komo ehèmpel pa Laiza i legumai di papia palaba malu.
Wawa ta bin buska su yu pero e ta bai sin dje.

Akto II Esena 2 (68-70)
Mesun studio un par di siman atras. Laiza (awor e ta yama Elise) ta desaroyá bon.

Akto III (71-94)
Sala di kas di shon Felicia Alvarez mas o ménos dos luna despues di akto I. Laiza ta bin bishitá Shon Felicia pa promé biaha. Segun mama di Raoul e ta hasi bon impreshon loke ta trata paña i su stèm, pero e no ta presentabel mirando e palabranan ku Raoul ta siñ’é.

Akto IV (95-107)
Despues di aña (dia) di la Reina den Raoul su studio. Despues di mei anochi. Raoul i Guigui ta kontentu ku resultado di nan eksperimentu. Nan a kaba ku Laiza. Pleitamentu entre Laiza i Raoul.

Akto V (108-139)
Mes esena, su manisé mainta. Laiza a hisa su bela el a bai for di e kas. Felicia ta bin pa zundra Raoul: ta su mes falta. Wawa ta drenta bon bistí, un dandy òp en top.
(tópiko di banda: Raoul a skirbi un karta pa un sierto Goldstein na Merka splikando ku Wawa ta e moralsita di mas original ku Raoul konosé. P’esei e mionario ta paga Wawa mil florin pa luna bou di kondishon ku esaki ta prediká moralidat, “ora tin nodi – nunka mas ku 5 bia pa aña”. Pero Wawa ta mira esaki komo un kastigu, el a pèrdè su libertat... Di bèrdè algu pa den komedia!)
Mama ta para na banda di Laiza. Raoul no ke pa Laiza bai, pero e motibu no ta loke Laiza gusta. Nan ta sigui pleita. E fin ta habrí, nos no sa sigur si Laiza ta keda...

Aplikabilidat pa enseñansa
Bon pa splika diferensia entre lenga i idioma;

Algun idea pa uz’é:
• alumnonan por aktua pidi di e piesa; (film’é)
• por laga nan hasi investigashon tokante e diferente idioma di papiamentu
• por kompar’é ku e original (i e adaptashon pa musical My fair lady)
• por laga nan buska mas piesa pa teater di May Henriquez i investigá esaki
• hasi investigashon tokante Cinelandia i e temporada históriko di añanan 50
• entrevistá aktornan (p.e. Nydia Ecury, Bunchi Römer, Frank davelaar?) ku a partisipá den e fushon


C Balorisashon

Bal la pena. Bon obra. Eksperensia na UNA ta ku studiante gust’é. Bo ta sinti e amor pa papiamentu di e outor.

Pa kòrda:
RAOUL: (Akto I, p 17)
... Ma studia idiomas, pero semper mi tabata interesá den papiamentu, semper ma hanja prèt, kón maske kon chiki Korsow tá, toch tin tantu manera difèrent di papia papiamentu. Tin papiamentu di hende di Punda, papiamentu di hende di Otrobanda, papiamentu di kunuku, papiamentu di Shon Pastoornan, de hende di barku, di jiu di Korsow ku a studia foi tera; sin konta otro islanan...

Amor i sakrifisio Guillermo Rosario

Amor i sakrifisio di Guillermo E. Rosario

Parti 1: deskripshon

Título: Amor i sakrifisio
outor: Guillermo E. Rosario
aña: 1974
imprimí: Impresos Comerciales Tels 45-51-28 y 41-46-57, Medellín, Colombia

Ta kuminsá na p.1 kaba na p.271

soft-cover

riba portada un pintura di Oscar Ravelo: kara di un muhé koló maron i di un hòmber koló blanku ku barba ku ta mira otro, i bruá den e mes un pintura un muhé (mesun?) ku arma di kandela humando den su man drechi i na un plan mas dilanti un hòmber koló maron ku (ta tira?) un kitara.

Motivashon

Mi a skohe e outor akí pasobra nunka mi no a lesa nada di dje ainda. Mi sa ku el a publiká basta título, poema di okashon, novela etc. Den biblioteka mi a haña dos título banda di esaki: M’a bolbe mi dushi i E angel pretu, publiká konsekutivamente na 1973 i 1974. M’a skohe pa kuminsá lesa amor i sakrifisio pa motibu di su título i portada. Mi a preferí e título aki, ta difísil pa bisa otro palabra.
Dikon mi no a lesa nada di e outor aki ainda? Informashon ku mi tin te awor aki ta hasi e outor aki no interesante, no literatura di arte, sino mas lektura, novela di tipo Bouquetreeks asina yamá literatura trivial.

Mirando e tres buki mi ta mira ku nan no tin informashon riba portada patras, nada di kontenido ni di outor, ni skirbí ni portrèt. Paden por mira ku e tipo di lèter ta ku ‘schreef’, (e ta parse Times Roman punto 10) ku masha hopi frase ta kaba ku mas ku 3, 4 i hasta 5 punto..... Tambe ta ripará ku ta kibra palabra den sílaba (afbreken), tin biaha ku un strepi kòrtiku primí, tin biaha korigí ku man, tin biaha ku un strepi largu, tin biaha ku dos strepi kòrtiku; den korto e lay out ta mustra eksagerá en bes di trankil i distinguí.
Den e buki no tin tabla di kontenido, pero por ripará ku tin diferente kapítulo i supkapítulo. Mi a purba traha un tabla (índise) pa mi mes:

Kapítulo Página
Sin number 1-9
I 10-15
II 16-17
III 18-?
? ?
VII 57-271

Esaki ta mustra muchu tiki kuido di e editor? Si ta’ tin?

Literatura sekundario

Kua literatura sekundario a forma mi konosementu previo?
Den 1) Autonoom, Nederlandstalige literatuur op de Antillen no tin nada (Rosario no a publiká nada na ulandes?).
Den 2) Met eigen stem, Herkenningspunten in de letterkunde van de Nederlandse Antillen en Aruba tin pará ku
Guillermo Rosario tabata miembro di komishon na 1960 ku7 a hasi proposishon pa ortografia ofisial di papiamentu. Outornan Heuvel i van Wel ta skirbi ku Rosario ta un outor no di nivel di literatura mundial, sino nan ta konsider’é importante si pa desaroyo di literatura lokal. Su novelanan realístiko i históriko i su poemanan na papiamentu ta masha konosí. Su obranan di teatro ta hala sala yen. Su promé novela ta publiká na 1943 (Un drama den hanch’i Punda). El a meresé premio literario na 1954 i 1976. Rosario mes a bisa ku su meta prinsipal ta alkansá igualdat di e rasanan. Konmoshon sosial i rasial den region Karibe ta temanan den su obra.
Den 3) Antilliaans proza, acht uittreksels van Antilliaanse prozawerken no tin nada.
Den 4) Beneden en boven de wind, Antilliaanse literatuur, Rutgers ta skirbi ku a komponé e storianan sin niun profundisashon sikológiko ni probabilidat, ku a hasi nan mas mihó lektura popular ku literatura serio. Meta no ta moralidat sino pa dibertí. Ta deskribí kos di Kòrsou mes. Ta fásil pa rekonosé ambiente. A deskribí norma i balor propio, problema di obreronan yòn, mayoria yu di un mayor so, ruman sin doló, paranda na Punda, etc. Ta trata di un kultura di bèrgwensa ekspresá den preokupashon pa huisio moral di otro hende.

Sinembargo e buki menshoná último aki ta di un fecha (1996) ku e no ta forma parti di mi kargo kultural di mi hubentut. Meskos ta konta pa Pa saka kara ku tin e kantidat mas grandi di informashon. E historia di literatura papiamentu i su antologia aki ta publiká na 1998, tempu mi a hasi 41 aña, ku ta mas o ménos binti aña despues di e edat ku mi a forma mi prehuisio pa mi lesamentu kaba.

E buki mes awor.

Mi ta bai skirbi un relato di lesamentu basta minusioso i ekstenso, pasobra esaki ta e promé buki ku mi ta lesa pa e ekspediente di lektura (leesdossier) akí.
E otro buki pa mi ekspediente di lektura mi ta bai deskribí mas na e manera pidí, esta denttro di mas o ménos tres página.

Parti 2: profundisashon

E promé frase ta:
Segun e hendenan di e lugá, Julien Jacques D’Eremy i su famia tabata ser konsiderá komo krioyo, komokiera ku nan a nase ei na Sirnam no obstante ku Julien mes tabata un mulato nasé for di un tata Franses i un mama mestisa di e lugá.
Te aki e promé frase. Mi ta saka afó ku lugá di aktuashon ta Sürnam i no Kòrsou ku mi a ferwagt i ku e personahenan prinsipal lo ta e mulato Julien Jacques D’Eremy i su famia. Un tiki mas aleu riba promé página ta haña sa ku tata di Julien a muri ora Julien tabatin dos aña, ke men esaki a krese komo yu di un mayor so. Tambe ku Julien tin tres nòmber Franses ku tur ta kuminsá ku J, sin bisa kua ta e di tres. Ta informá tokante su trabou: den minanan di oro e ta piki oro.

Promé ku mi sigui mi a lesa e último frase na página 271:
I Emil ta primi man di su esposa tiernamente......
Mi ta ferwagt un fin alegre. Pero mi ta regresá na kuminsamentu, Na página 3 ta introdusí miembro di famia:
• Terese e yu muhé mas chikí i su preferida
• su kasa Stefanie
• e di dos yu muhé Eugenie
• e di dos yu hòmber Hector Lucien George
• e yu hòmber mayó Karl Joseph Napoleon
• e yu muhé mas grandi Charlotte
• i e hóben franses di Cayene ku a puntra pa kasa ku n’e, André Honoré de Jeanduet

Papa Julien (ku di ripiente ta yama Juliene pa motibu di eror di imprenta) ta bisa André ku e ta bai kumpra tereno pa traha kas i awor e ta bisa algu ku mi no ta komprondé bon:
i na unda nos por move mas o menos despues di dos o tres biaha mas i ku mi kita for di mina.....
Kiko e ke men ku ‘biaha’? Mi ta spera di haña kontesta mas aworó den teksto.
Na p 7 tin informashon ku por yudami: André tabata trese Julien i Karl den su boto tur kuartal for di e mina. Mi no tin konosementu di trabou di man den mina di oro, pero for di e informashon aki mi por saka ku Julien no ta bin kas tur dia, sino solamente un bes den kada tres luna. Esaki ta kuadra ku e hecho ku el a hiba regalo pa tur su famia.

{eror di imprenta manera e . i , den e siguiente parti di frase: Eugenie ta bisa brasando su .., ruman kontentu. (p 8)}

[Resúmen di kapítulo ‘0’ sin number: Sera konosí ku famia D’Eremy i anunsio de boda]

impreshon te asina leu: Rosario ta un bon kontadó di kuenta, pero e kuenta mes no tin mas nivel ku ‘soapopera’.

p 10 Su siguiente mainta Papa Julien i Karl André ta bai ku boto atrobe.
Nan ta traha plan pa futuro.
p 13 Papa Julien: “No preokupá bo, mi yu, ta nos tur tin nos plan. Tan pronto mi logra traha mi pida bohío, ku nos tur por bai aden, mi ta kere sigur ku e loke mi ta bai hasi ta produsí sufisiente ku bo por sigi bo estudio, pues, no pone bo kara tan tristu tur kos lo bai bon.....”
p 14 ta bira kla ku PJ a logra optené un tereno serka District-Commissaris pa e por planta riba dje, bou di kondishonnan
p 15 pero manera e mes ta bisa: “No duna e yu nòmber promé ku e nase... komt tijd, komt raad.”

Kapítulo II p16 17 so (tussenopname, lista di inversashon ? inventarisashon ?
p 16 A bula poko (5?) aña. Julien tin su finka rondoná pa un hòfi ku hopi pal’i fruta. Negoshi ta florea. Charlotte a kasa i ta biba na Saint Laurent. Paul (ken ta Paul?) a bai Aruba pa traha.
Na ‘kas’ ta biba
• Julien ku mama Stefanie
• Eugenie
• Terese

Lucien George ta bai skol na kapital, ma e ta skit hopi.

Kapítulo III p 18 - ?
Ta na e página aki numa mi ta haña sa e nòmber kompletu: Julien Julius Jaques D’Eremy. Anke na p 1 outor ta bisa (sin menshoná) ku e tin tres nòmber franses ku tur ta kuminsá ku J.
notisia: Pretendiente (prometido) di Eugenie ta un Cornelis Brouwer, su tata tin plantashi na mas di 20 km for di e hasienda di Julien.
p 19 “Lucien George a bai riba seru ku su kitara, manera kustumber....” aki mi tin ku interpretá ku e no ta bai skol na kapital mas i e ta biba na kas?

Terese tin 13 aña. Outor ta deskribié:
...su kurpa chikitu tabata bon proporshoná. Su koló tabata muchu mas kla ku di e otro rumannan; ku su kabei lisu i largu, e tabata e tipo indian, (...) El a Sali asina pa banda di su mama (...) Ta manera ku e hoben tabata sa loke tabata pasa den pensamentu di su tata, e ta pasa man den su kabei i ta pusha su pechunan chikitu i firme dilanti, mientras e ta debolbé mirada di su tata ku un sonrisa......”

Mi ta sinti algu erótiko den e deskripshon aki. Mi ta haña e mucha muchu yòn pa outor deskribié asina.
otro deskripshon di un hende muhé:
p 24 Eugenie tambe a krese i awor tabata un muhé kasi kompletu. (...) su semblante tabata inspirá simpatia i su kurpa bon formá tabata hala atenshon un bes. Su taye esbelta tabata move ku un indiskutibel arogansia, i no por ser ninga ku e tabata un bunita ehemplar di muhé.

p 25 notisia den korant: Mas o ménos 15 presu a hui for di Cayene (outor ta uza presu i prezunan dor di otro) Den e diskushon ku ta surgi Eugenie ta reakshoná ku e si ke topa ku nan, mashá entusiasmá mes i kompletamente otro ku e otronan.

Despues numa ta deskribi Cornelis Brouwer (p 27): 23 aña – kolo pretu.

p 29 Mama ta remarká ku Lucien George ta lat pa sena i ya ta tres dia ku e ta hasi e grasia aki siendo ku nunka promé esaki tabata un kustumber.

p 35 Ora Cor i Eugenie ta keiru nan so ora di anochi i Cor ta puntra pa nan kasa Eugenie ta kontestá ku Cor no mester kuminsá ku e kos ei atrobe. p 39 Nan ta frei.
p 40 Na posada di un Javanes ta bai bebe algu. Cor ta bira yalus pasobra Eugenie ta papia ku un otro yònkuman.
p 45, 46 Den sjèrs di Cor nan ta pleta formal, benta mal palabra pa otro. Eugenie: “Mi ta odia bo, neger miserabel, mi ta preferá di kana mil aña i no bai un minit mas ku bo,” i e ta bula kai for di e sjèrs.
Wer ta hunga su parti den esaki: Werlek ta kòrta i dònder ta zona masha serka mes. Cor no por dominá e kabai ku a deskabeyá i tabata kore pa loko. Masha mal tempu, pèrdè kaminda, ondulashon.
p 51 Eugenie a kuminsá sinti algu di remordimentu i di arepentimentu pero su orguyo di muhé tabata kita esei tambe for di dje.
awa tabata kai ?kortante
ya ku ?salvo ora ku un werlek kòrta

p 52 ora el a yega den e tera mas ?yanu
el a yega na un ?chosa i ei un hende ta dal e i el a pèrdè konosementu.

Kapítulo VII p 57
Ta Emil Jean de la Coste, un hòmber koló blanku ku ta papia franses, un presu fugitivo
?digerí e palabranan (verteert woorden)
p 60 E man tabata friw i e ?rose ku su kabes tabata manera un kalmante pa e mucha muhé.
p 64 Un kolebra venenoso a pika Emil. Awor esaki a pèrdè konosementu. Eugenie ta chupa e venenu for di e brasa, buska yerba p’e i ta resa pa lag’é na bida.
p 67 Den su estado for di konosementu Emil ta papia bisa frasenan largu, kon e ta inosente di e straf ku el a haña. Tambe e ta duna henter un relato kon el a ‘topa’ Eugenie.

p 71 nos ta ?kitu (quitte?)

p 75 aparentemente Lucien George ta esun ku ta yuda Emil ku kos di kas.

p 77 konstrukshon: e loke e tabata sinti den su kurason awor, hamás promé el a sinti pa hòmber algun. (dikon no: hamas promé e no a sinti)
? eskasamente nan a kita for di otro
el a ?disistí di esei

p 84 konstrukshon: e aventuranan ku el a tuma parti aden for di e momentu ku el a kita for di Cornelis Brouwer (refleksivo: sustantivo +ku + aden)

p 87 e héroe ku lo a salba e ?donseja, i kisas haña un bon oportunidat pa sasia e anhelo.

p 93 su bos ta zona ?lastimosamente

p 101 ku por proba mi ?koartada ku mi no tabata na e sitio di e krímen

p 103 Emil ta konta kiko el a pasa aden ku Antoinette

p. 109 Antoinette ta infiel ku Astor. Lucien George i Eugenie ta prepará partida di Emil.
p.114 Aviso di e outor sabetodo (alwetend): Pero su (= di Das Ray) binimentu a resultá den un serie di akontesimentu ku a kambia bida di Eugenie i henter su famia...
(Por ta Terese ta e menasa?)
p.115 ...Ningun di e dos personanan mayó a mira e ekspreshon ku a bini riba kara di Terese ni e rayo di odio ku a bini den su wowonan, ku kwa e tabata fiha Eugenie...

p. 116 Eugenie ta mira Das Ray i Terese (ku tin 13 aña!) ta frei.

p. 123 Rekompensa di Ray pa yuda Eugenie ta sèks kuné.

p. 127 Mama ta tende den pleitamentu di Terese ku Eugenie, Terese ta bisa ku Eugenie ta bai ku pasport i e ta haña un desmayo (flauwte)... No, mas bien ta atake di kurason.

p. 129 E ta bisa entre soyoso

p 137 Lucien George ta bringa ku Das Ray i pa mala suerte esaki ta kai den su propio kuchu (i e ta muri).

p. 138 Outor sabetodo (Alwetende verteller) Loke ta konserní na Lucien George, esaki no a Sali muchu malu for di e asuntu inmediatamente, anke destinu a reservá tur e konsekuensianan mas grave pa despues...

p 139 E kuater fugitivo ta bai ku i den boto di defunto Das Ray.

p. 142 presidarionan (dwangarbeiders=presidiarionan)

p. 143 Eugenie ta embarasá.

Awor mi ta bai lesa 50 página sin hasi anotashon mesora, pa mi trein mi memoria i purba hasi un bon resúmen despues di e 50 páginanan.

(ata e resúmen aki)
Terese ta menasá di usa e sekretu kontra Lucien George. Tata ta bebe mas i mas. Mama ta muri. Eugenie ta risibí karta di invitashon di Emil i e ta bai Fransia.
Lucien Geroge ta tende ruman di Das Ray, Ali ta konta ku tin interes pa e tereno di papa Julien, pa motibu di posibel presensia di materia krudo den tera. Awor LG ta komprondé e aktuashon straño di Terese i papa ya ku nan a bai stat pa hasi nogoshi sin bisa LG nada di esaki.
LG ta bai na e chosa skondí unda e ta topa 3 fugitivo. Ta esnan ku a hòrta e boto di Das Ray. Aparentemente nan no a logra di sali bai for di Sürnam. Nan konosé Emil i nan a disidí di skonde den e mesun chosa. Nan nòmber ta Jacques, Pierre, Robèrt (i ??).
Nan ta duna henter un relato kompliká (ku pa mi ta stroba e liña di e kuenta) ku mi no por resumí, asina kompliká e ta.
(te aki e resúmen)

Mirando bèk riba e tarea aki ku mi a duna mi mes, mi ta evaluá ku tin 2 kos + i 2 kos -.

+ sigui lesa sin interupshon pa skirbi
+ trein mi forsa pa memorisá
- no nota e palabranan deskonosí ta kita mi for di ekspandé mi vokabulario
- - no para ketu na e relato kompliká ku e fugitivonan ta duna, ku resultado ku awor mi no sa mes ta kuantu nan ta.

Awor atrobe mi ta bai nota mesora ku mi lesa.

p. 192 LG a primintí Robèrt pa yud’é sali fo’i Sürnam.

p. 193 Ahan, awor mi ta haña konfirmá ku ta tres amigunan nobo. (Pues no 4.)

p. 194/198 JG (skondí) ta tende kombersashon di Terese i un hóben Ingles, Charlie. Nan ta hasi amor. Nan tin un sekretu: Papa lo risibí 50 mil florin ora e firma un papel, ounke. no a haña zeta (petroli) riba e tereno ainda. Ademas e lo haña un porsentahe tan pronto ku e lugá kuminsá produsí. P’esei ta bai bora banda di e chosa.

p. 200 Papa J ta sufri di reumatismo na un brasa i p’esaki Terese ta firma tur papel.

p. 201 Ali Ray ta ofresé 100 mil florin pa e derechonan di e kunuku.

p. 203 JG ta proponé su tres amigunan pa nan hasi komo si fuera nan ta ingeniero i bin hasi investigashon.

p. 204/211 Jacques su profeshon ta ingeniero ku hopi eksperensia di hasi perforashon di prueba. Papa Julien i Jacques ta bai Moengoe, mina di bouksit, pa buska instrumènt i mashin.

p.212 Pa kasualidat (?) tin mester di Ingeniero na e mina. Jacques ta tuma e puesta inesperá en kambio pa e aparatonan.

p. 221 Awor Robèrt i Terese ta sunchi otro (hopi freimentu den enovela aki: Terese ku varios hòmber i Eugenie tambe).
Botániko Pierre ta krese mariwana i koka (papaver no ta logra) i orkidia.

p. 224 ...pero si enkaso ku berdat el (Robèrt) a bira steril, anto e no tabata mira e nesesidat pa buska libertat. (Ami no ta mira esaki komo argumento bálido, sino un ‘drogreden’.)
no sea nesio (domkop)

p. 226 Ai, kuantu e (Terese tabata odia su dos rumannan pa e dos frakasonan aki.
= Eugenie a tah’é di frei Cornelis Brouwer
= Luc.G. a tah’é di frei Ras Day
E tabata odia nan ku tur loke e tabatin den dje i el a hura ku nan lo pag’é di un manera o otro.

p. 227 Tambe tin dos operadónan di mashin. Un di nan yama Klank, un hóben fuerte i anke di rasa pretu e no tabatin mal aparensia.

p. 228 Robèrt a kuminsá traha ku masha ahinko (inzet).
Doblegá (?)
Ounke no teniendo muchu eksperensia pa su korto edat tòg e tabata laga si instinkto gui’é.

p. 230 el a mira Papa Julien tuma un faha di plaka na papel serka e hòmber.

p. 231 Ya ku b’a trese e kuminda, laga mi gast’e unbes...

p. 234 Pierre su bos tabata kolmá (stampvol) di emoshon.

p. 235 Despreokupá bo (= no preokupá bo)

p. 236 Nan lo pone tur klase di traba (obstakels) den su kaminda. Nan a kalumin’é (kalumniá=lasteren) serka e guardianan

p. 239 e hòmber tabata kompletamente esklavisá na bibida.

p. 242 Papa Julien a tuma e glas i den un solo trago el a likid’é.

p.245 e tabata den un estado di embriagues (??) pió ku nan a mir’é nunka promé.
Nan a haña zeta!

p. 247 pero gobiernu ta tuma e tereno bèk, nunka nan no a bendé ku P.J.

p.249 LG a hasi un kas di pleizi di e hasienda, unda ta huma pita, ta sneif kokaina i unda prostituta ta traha.

p. 250 Pierre a muri manera semper el a deseá, sin duna ningun hende molèster.

p. 252 Terese tabata eskivá (vermijden) mirada di PJ.

p.253 PJ ta deskrubrí ku Terese ta esklavisá na droga i ta prostituá

p. 254 PJ ta kima e matanan di marihuana.
PJ ta bisa Julien Goerge ku esaki no ta sirbi pa nada mas sino pa trese desgrasia na su lugá. “Promé bo a destruí bida di bo mama, despues bo a strobami den mi trabow i awor bo ta distruiendo bida di bo ruman muhé.”

p. 255 Hendenan drogá ta sende e pipa na unda gasolin ta yega for di tera na kandela. Tin tres morto den e eksploshon. Ora polis ta yega nan ta mira PJ (ainda) ku e bleki di gasolin den su man i nan ta gar’é bai kuné.

p. 256 Klank (e frei di Terese tambe ta un di e tres mortonan.

p. 258 L George no ke biba den kas di PJ mas, sino den chosa. Ora e ta drenta kas pa buska su kitara e ta mira Terese ku un frei nobo, un polis ku tin ku vigilá e pos di petroli.

p. 259 Terese ta konta e polis bèrdat di kon LG a mata Das Ray. E polis ta menasá LG ku su rebòlbu. Pero LG ta tuma destino den su man i komo defensa ta tira e polis promé ku esaki por tira LG.

p. 260 Terese ta tira LG mata. (Wak e portada di e novela akí.) E ta entregá su mes na outoridat. Nan a apsolbé PJ di tur kastigu
p. 261 i nan a kondená Terese pa 15 aña será, pero nan ta hib’é asilo di lokonan.
Flashback di PJ di tempu Terese tabata chikí.

p. 263 Papa Julien ta kuminsá huma sigaria i mariwana, kaba tur sigaria ku e por haña den kamber di Terese.
E ta halusiná.

p. 265 Emil i Eugenie a yega nèt na tempu pa evitá ku PJ ta kai den pos.

p. 267 Eugenie den flashback ta rebibá momentu ku el a lesa telegram ku anunsio di morto si Lucien George.

p. 271 (último página) Awor aki numa mi ta haña sa kiko outor ker a bisa ku su t’tulo: Ta amor di Lucien George i su sentido di sakrifisio.

E novela ta kaba asina.


Parti 3. balorisashon:

Mi tin eful ku e outor por a sigui konta mas largu. E título no a sali pa mi. Tambe mi ta haña ku e dos fenómeno, amor i sakrifisio, no ta straño pa otro, nan no ta ekskluí otro. Amor ta enserá sakrifisio. Anto ken tabata e persona prinsipal? Den kuminsamentu Papa Julien ta haña mayoria di atenshon, despues Eugenie, despues ...? Mi no sa.

Rosario gusta konta kuenta pero e mester di un editor pa duna krítika konstruktivo riba e manuskrito.
Pa mi e novela akí no tin nivel haltu di literatura. Si tin nivel di kuenta. I mi a lesa hopi palabra nobo! E ekstenshon di mi vokabulario ta un di e motibunan importante pa kiko mi ta lesa buki na papiamentu.

(kaba anotá 23 di òktober 2004)
Outo evaluashon: Si mi keda traha asina pa mi leesdossier (ekspediente di lektura) e ta bira muchu diki i muchu trabou pa mi i pa e dosente (pa lesa). For di awor mi tin ku mantené mi na e kantidat di página stipulá, mas o ménos 3 página pa kada buki lesá.
Pero komo e leesdossier ta un dokumento di mi lesamentu mi ta laga esaki asina.

maandag 22 juni 2009

E parto di Barche Baromeo

A Deskripshon

Título: E Parto
Outor Barche Baromeo
Original na papiamentu si, ounke outor ta bisa ku el a kuminsá skirbié na ulandes.
Género novela den forma di kolazje. E ta parti novela históriko, parti novela di idea, parti novela di kultura di kurá i parti novela thriller. E tin algun karta i poema den dje. Gran parti di e teksto ta italiko, esaki ta e manuskrito, outobiografia di Frèt Wilbar.
Aña di publikashon 1996
Editorial ?
Edishon promé
ISBN 99904 0 185 3
Kantidat di página 300
Ilustrashon? no
Portada dilanti Diseño di Jennifer Gomperts: Na un manera artístiko, poko apstrakto, e hòmber nobo a nase for di e muhé. Alabes e ta un matris ku èmbrio i un pia ku ta skòp e hende ku ta bira lus, spiritualisá. Henter e portada ta reflehá e poemanan di den e novela.
Portada patras Potrèt di outor ku deskripshon di kontenido i algun rekomendashon
Kantidat di kapítulo E buki ta konsistí di shete parti, ounke no tin kontenido. E partinan ta di un tipo di diario ku Frèt Wilbar a skirbi. Sindia ta esun ku ta lesa esaki pero e ta bula aki aya den e páginanan. Resultado ta ku parti 5 ta kuminsá despues di parti 6.
Índise No tin, pero despues di e moto na página 5, e teksto ta kuminsá na p 7. Parti un ta kuminsá na página 12, parti dos na 96, parti tres na 152, parti kuater na 184, seis na 152, parti seis na 216, parti sinku na 240 i parti shete na 290.

Biografia kòrtiku di e outor:
Wilfred Florencio Baromeo a nase na Kòrsou (27/10/1943) komo grawatá di wea. El a bai Peter Stuyvesant College. En bes di bira ingeniero el a bira mener di skol. A bai Hulanda pa studia hoofdakte (1965/66). Bèk na Kòrsou el a traha na skol di Infansia Sint Antonius, pa djis despues di a realisá profundidat di 30 di mei ’69, move pa Da Costa Gomez College na Koraal Specht. Despues di graduá pa gym i spaño i LO papiamentu na 1984 e ta duna lès na Joseph Civilus school na Barber.

{Sr. Baromeo a bin papia tokante su buki i bida pa mi studiantenan na UNA, dia 23 di mei 2005.}

Bibliografia di e outor:
E Pali’i Bida (novela kòrtiku), 1990; E Parto (novela grandi), 1996. Pa esaki e ta risibí na aña 2002 e Chapi di Plata di Fundashon Pierre Lauffer. E ta trahando riba un novela nobo, titulá Baile di Almasola, Quo Vadis?


B Profundisashon

Motibu di eskoho
Ya ku esaki ta e úniko gran novela ku a sali e último añanan, i ku a gana e premio di Fundashon Pierre Lauffer, tambe e hecho ku Frank Martinus Arion a deklará ku E Pal’i Bida ta balapena mashá, mi no por keda sin lesa e buki akí.

Espektativa
Rumor tin ku e tin un struktura kompliká, i ku e ta kontené hopi idea pro kambio pa desaroyo di Antia spesialmente pa enseñansa en konekshon ku papiamentu. E kombinashon akí ta un reto pa desifrá e struktura i pone mi na altura di otro hende su idea pa mehorashon di enseñansa di nos pais.

Promé frase
Breda, Ulanda.
E no a kaba di drenta, ku sapatu ta zuai kai den huki, yas ta bai hak na kapstòk, suèter di kòl ta waya baha slap den stul..

Último frase
“Mas bo trafiká den hende, mas bo apresiá bestia”, e ta gruña.
“Mmmmmm”, Mèmè ta kafuña rabitu...

Tema
E revolushon di 30 di mei 1969 por trese kambio positivo den sosiedat Antiano. E por nifiká e parto di e antiano nobo.

E tema ta bini kla dilanti den dos sita di página 209. Nan ta saká for di pensamentu di Sindia:

Si. Skirbi i pinta. T’asina e ta analisá, saka kada bes di nobo... FORSA! Despues di kada krísis, Frèt ta nase di nobo, adaptá su Ta-den-mundu riba un plan mas elevá, biba kumpli ku PROPOSITO di su NASEMENTU. Manera el a tuma, biba, prosesá Trint’i Mèi, visualis’é den e kolazje den su kamber!
...
Anto el a skirbi “E PARTO” komo entrada di PARTI KUATER i mand’é pa bo, kèns! Ki sorto di yu “E PARTO” ei lo produsí: ANTIANO NOBO òf YU di DESESPERASHON...?!

Baromeo a kontestá durante su bishita na mi grupo di estudiante na UNA riba e pregunta unda el a haña inspirashon, ku e gusta skirbi i e ta desilushoná pa polítika ku a kibra e skol di Pasenshi.
E meta dje outor ta pa:
• Proba pa su mes ku e por skirbi un historia bastante amplio na papiamentu.
• Aportá na papiamentu (skarsedat di título optenibel)
• Dokumentá 30 di mei 1969 den konteksto
• Klarifiká un ke otro pa su mes.

Baromeo a skohe pa e título E Parto pasobra hóbennan tabata kere den era nobo ku lo bini despues di 30/5/69. Kada figura ta papia riba 30 di mei i nan mes renasementu. Outor ke sa kiko lesadó mes ta pensa, e antiano nobo a nase kaba?


Personahenan
Frèt Wilbar, artista di Arte-Pòp i mener di skol. (Esaki ta un anagram di e nòmber dje outor). El a vota blanku pasobra ounke e ke pa Frente Obrero ta haña voto, esaki no tin sufisiente inteligensia, ku URA si tin pero esaki no ta kuadra ku si vishon.
Sindia Martis, mama soltero di dos yu. Un di nan ta den klas di mener Frèt. Pa sostené trabou di mener Frèt den tim di Pasenshi e ta lanta su organsisashon di tiner-na-barika: Mama Pasenshi. Sindia ta esun ku ta lesa mayoria di e outobiografia di Frèt ku a sak’é na estado (kasi shete luna pasá) di un fruta ku e ta yama Plushe.
Ida Barry (=Kitty Emmen), feminista iskierdista ku a yega di tin relashon amoroso ku Frèt, ku e ta yama Kibrahacha. El a bai for di Kòrsou biba na Merka pa djòin Black Panther, despues a bai Cuba, Hulanda i Afrika pa asistí na e lucha pretu. E ta yega Kòrsou pa inougurashon di e skol nobo. Ida tambe ta lesa algun parti (PARTI SINKU, p’esei esaki ta bini despues di PARTI SEIS) di e manuskrito. Esaki ta na kas bashi di Frèt den kurá di Ma’a Lin. (p 240)
Ada, bunitesa, otro relashon seksual di ántes di Frèt.
Cayetano Prieto, agente di CIA ku a bin Kòrsou pa eliminá delaster un simia di revolushon kubano. E personahe aki ta hasi ku e novela ta parti thriller tambe.
Sado, kabes di skol di Pasenshi i otro miembro di e tim di Pasenshi. Nan no ta di akuerdo ku otro tokante vishon riba desaroyo di e antiano nobo.
Habitante di kurá di Ma’a Lin, e kurá fundeshi den bario ku su kas-wela i kas-mama, rondoná di kas di vipénan, yu, ñetu i bisañetu.
Personanan históriko manera Stanley Brown, Mac Alberto, Amos Nita, enfin muchu pa menshoná tur.

Desaroyo di karakter
No ta solushoná dudanan di personahe. Meta di e buki ta parse mas pa hasi pregunta na e lesadó ku pa skirbi un novela sikológiko.

Tempu
Tempu ta un elemento masha esensial. E tempu kontá ta ménos ku 24 ora, di 6 di mei 1974 te ku 7 di mei 1974, ku hopi flashback pa luna di mei 1969 i desaroyo despues di esaki. P’esei tambe por bisa ku e tempu kontá ta tuma mas o ménos sinku aña.

Lugá
Ta kuminsá na Hulanda pero mayoria ta tuma lugá na Kòrsou. Sindia ta sinta na su kas lesa e outobiografia.

Konflikto
Entre deseo pa via di skol di Pasenshi yuda krea antiano nobo i realidat polítiko ekonómiko ku ta laga sosiedat na su forma bieu. No tin balansa entre bida spiritual/kultural i e partinan ekonómiko i polítiko di bida.

Solushon
No tin un solushon. E buki ta laga e lesadó ku e pregunta: E antiano nobo a nase kaba? Frèt si ta kere ku e solushon ta kreatividat, arte ta bida i bida ta arte. E no ke bringa loke e ta bringa ku mesun arma ku esun ku e ta bringa, sino ku arte, amor. No ta arma ta disidí lucha, sino hende. Amor di klase i poder di amor. Na p 287 Cayetano ta bisa:
“Ta DOS alternativa Bida a lagabu kuné, Señorita Ida Barry... AMOR di PODER... òf... PODER di AMOR...!”

Estilo
Outor a skohe pa eksperimentá hopi ku e lenga. Tribilidat di krea palabra i verbo. E no ker a uza e pronòmber personal muchu. P’esei e ta personifiká tantu asina. Mira e promé frase sitá akiriba.
Banda di e rikesa di vokabulario ta uza hopi dicho i ekspreshon. E ta apliká verbo serial i reduplikashon verbal, elemento típiko di idioma krioyo i lenga papiamentu.

Perspektiva di kontamentu
Tin un kontadó omnipresente. Outobiografia (manuskrito) di Frèt ta for di perspektiva di Frèt. Sindia ku ta les’é ta reakshoná for di su mes perspektiva. Lesadó ta testigu di pensamentu di Ida tambe, pero nos no por drenta pensamentu di p.e. Cayetano. Loke nos ta tende di dje ta loke e ta papia ku Ida.

Resúmen di kontenido
E kuenta ta resultá den renombramentu di e skol di Pasenshi den dr. Efraim Jonckheer College na e bario pober di Pasenshi. Na kaminda pa e evento aki tur personahe pro i kontra e desaroyo di e antiano nobo pa medio di un skol eksperimental ta bringa otro. E mainta ei, 7 di mei 1974, 1) yu di Sindia i Frèt ta nase, 2) inougurashon di e skol no ta bai manera planiá, pasobra Frèt a organisá un sorpresa kreativo (el a buta e piesa di Dalí i un piesa di arte di su mes na lugá di e kara di Dr. Efraim Jonckheer den bròns, p 268) i 3) Staten ta habri na un manera inesperá. Aki tambe Frèt ta trese sorpresa.

Aplikabilidat pa enseñansa
Hopi posibilidat.
• E novela ta kontené asina tantu personahe i akshon ku por laga buska i deskribí por ehèmpel Sendy Curton, Cayetano Prieto, Chio, Sado
• Por buska informashon históriko tokante 30 di mei ’69
• Kompará E Parto ku Edward de Jongh su buki E dia di mas históriko
• Laga alumno traha un tipo di sosiograma di e personahe i figuranan prinsipal i nan relashon interaktivo
• Deskribí e habitantenan di ekurá di Ma Lin òf skirbi un ensayo tokante kultura di Kurá di Ma’a Lin
• Skirbi un artíkulo tokante Salvador Dalí i e pintura menshoná den e buki
• Buska informashon tokante Werner von Braun
• Traha un kolazje manera Frèt ta deskribí
• Traha un glosario pa E Parto di palabranan ménos frekuente
• Kompará Ida Barry ku Ada i Sindia Martis nan relashon ku Frèt i nan filosofia di bida
• Buska informashon tokante e movementu Black is Beautiful ku Angela Davis, Isaac Hayes (Black Moses), James Baldwin i Sammy Davis Jr. i skirbi un ensayo tokante e movementu aki
• Buska e muzik di Confusion will be my epitaph i analis’é
• Traha un ensayo tokante Dr Martin Luther King, ku bo ta sita henter su charla I Have a Dream den dje;
• etc....


Remarke òf pregunta
E trabou pa skirbi e buki akí mester tabata un trabou inmenso. Tòg tin algun punto chikitu di krítiko:
• Outor ta bisa ku e kantika Confusion will be my epitaph ta unu di The Isle’s Brothers. Esaki no ta korekto. E kantika ta di King Crimson. The Isley Brothers (esaki ta e spèlmentu korekto) a kuminsá saka LP na 1971 so.
• E ta spèl nòmber di Dr. Martin Luther King robes (Marten), di Isaac Hayes Black Moses tambe (Mozes e ta spèl e) (p 26), di Toussaint L’ouverture e ta spèl Touissaint (p 235).
• E ta yama e spich di Martin Luther King I’ve a dream. Esaki mester ta I Have a dream. (p 26)

Pero manera m’a bisa esaki ta un punto minimal.

C Balorisashon
Ta balapena mashá. Ounke mi ta haña su estilo aki aya tiki fòrsá i e parti mei mei basta tai pa e blo ripitishon di e mesun idea revolushonario, esaki ta un fuente pa hopi tipo i material di lès. E outor a logra kumpli ku su metanan. E novela ta asina riku ku ta imposibel pa trata tur su aspekto dentro di e limitashonnan di e relato di lesamentu akí. Sigun mi por skirbi un estudio ku:
entrevista ku p.e. Stanley Brown,
deskripshon antropológiko di kultura di kurá,
komparashon entre 30 di mei i movementunan manera Black is Beautiful,
estudio di e idioma di Baromeo
relashon di Arte Pòp i kolazje ku e obra akí
estudio profundo di podernan ekonómiko, polítiko i kultural/spiritual na Kòrsou i Antia, etcetra
di mas ku mil página tokante E Parto.

Anekso:
• kopia di e pintura di Salvador Dalí Geoploiticus Child watching the birth of The New Man
• letra di e kantika Confusion will be my epitaph di King Crimson ku a Sali na 1969 riba nan LP titulá In the court of the Crimson King.:


The wall on which the prophets wrote is cracking at the seams
Upon the instruments of death the sunlight brightly gleams
When every man is torn apart with nightmares and with dreams
Will no one lay the laurel wreath as silence drowns the screams

Confusion will be my epitaph
As I walk a cracked and broken path
If we make it we can all sit back and laugh but I fear tomorrow I'll be crying

Between the iron gates of fate the seeds of time were sown
And watered by the deeds of those who know and who are known
Knowledge is a deadly friend when no one sets the rules
The fate of all mankind I see is in the hands of fools...